У СКЛАДЗЕ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ


    Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. новая граніца паміж Польшчай і Расіяй прайшла па р. Друць, так што частка тэрыторыі Круглянскага раёна аказалася ў Польшчы, а другая частка – у складзе Расійскай імперыі. Жадаючы захаваць свае ўладанні, дробная і сярэдняя шляхта ў пераважнай большасці прысягнула на вернасць імператрыцы Кацярыне II. Але большасць польскіх магнатаў і вярхі каталіцкага духавенства прысягі не прынялі і выехалі за граніцу, а маёнткі іх былі секвестраваны.

    Адмовіўся прысягнуць і вялікі гетман літоўскі князь Міхал Казімір Агінскі, які валодаў Круглянскім і Цяцерынскім маёнткамі. Таму частка яго ўладанняў, што аказалася на расійскім баку, была канфіскавана і паступіла ў казённае кіраванне. Як відаць з ведамасці беларускага генерал-губернатара ад 11 чэрвеня 1773 г., па Магілёўскай губерні ўзята ў казённае кіраванне «у Михайлы Огинского, гетмана Великого княжества Литовского, местечко Круглое с 22 деревнями... и сельцо Павловичы с 12 деревнями».

    Цяцерынскі маёнтак, які апынуўся па другі бок граніцы, застаўся за Агінскім. Вялікі гетман палічыў страту Круглянскага маёнтка часовай з’явай і ў 1776 г. склаў дарчы акт, паводле якога «владение Круглое за границей Российской в губернии Могилевской лежащее со всеми до них принадлежностями...» запісаў старосту мярэцкаму Матэвушу Агінскаму. Аднак апошні так і не ўступіў у валоданне падараваным яму маёнткам. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай у Міхала Агінскага было канфіскавана і мястэчка Цяцерын з вёскамі.

    Кацярына II не была зацікаўлена ў захаванні за казной канфіскаваных у польскіх магнатаў зямель. Наадварот, яна жадала, каб землі гэтыя знаходзіліся ў руках і ў кіраванні рускіх дваран. Кацярына шчодра ўзнагароджвала ўладаннямі на Беларусі сваіх прыбліжаных.

    У падзяку за дапамогу пры ўзыходжанні на прастол Кацярына II пажадала ўзнагародзіць маёнткам княгіню Кацярыну Раманаўну Дашкаву і прасіла яе выбраць адзін з казённых маёнткаў. Князь Пацёмкін у пісьме да К.Р.Дашкавай раіў ёй выбраць адзін з казённых маёнткаў на Беларусі, «поскольку почвы там плодороднее, чем в России». Дашкава была супраць зямельнага валодання на Беларусі, спасылаючыся на тое, што яна «не могла надеятся на утешительный результат» у кіраванні маёнткам «с крестьянами-полуполяками, полуевреями, ни языка, ни обычаев которых она не знает». «Но тем не менее через несколько дней, – як піша ў сваіх запісках сама Дашкава, – я получила письмо первого секретаря императрицы графа Безбородко, к которому он присоединил копию указа, коим ее Величество жало-вало мне местечко Круглое с угодьями и 2500 крестьян и т.д...».

    За час казённага кіравання (Дашкавай маёнтак быў аддадзены ў 1782 г.) Круглянскі маёнтак прыйшоў у заняпад. Княгіня Дашкава, калі прыехала ў сваё новае памесце, знайшла яго ў вельмі бядотным стане. У маёнтку не было нават дроў, і княгіня вымушана была прасіць іх у суседзяў. На 10 душ сялян прыходзілася толькі па 1 карове, а на 5 сялян – па 1 кані. Убачыўшы сялян, «мало похожих на людей – грязных, нечистоплотных, до крайности ленивых и, несмотря на бедность, чрезвычайно пристрастившихся к пьянству», княгіня разгубілася. Дапамог ёй наладзіць гаспадарку ў Круглым князь Г.А.Пацёмкін, уладанні якога знаходзіліся па суседству. Пацёмкін спецыяльна заехаў у Круглае, каб пазнаёміцца з гаспадаркай. Ён прыйшоў да высновы, што з часам маёнтак можна зрабіць больш прыбытковым. Князь загадаў свайму аканому брыгадзіру Баўэру навесці ў Круглым парадак і пісьмова выкласці прапановы, як можна павялічыць прыбытак ад маёнтка. На рэалізацыю мерапрыемстваў, намечаных аканомам князя Пацёмкіна, Дашкава выдзеліла значны капітал.

    У першыя гады Дашкава прыязджала ў Круглае ненадоўга. У яе адсутнасць гаспадаркай кіраваў якісьці польскі шляхціц. У канцы 1790-х гг., калі княгіня Дашкава трапіла ў апалу пры імператару Паўлу I, гэты аканом стаў злоўжываць сваім становішчам, бо быў упэўнены, што княгіню сашлюць у Сібір. Дашкава, калі прыехала летам 1799 г. у Круглае, выгнала аканома і паставіла кіраваць гаспадаркай аднаго са сваіх прыгонных людзей.

    Затрачаны Дашкавай на паляпшэнне спраў у Круглым капітал, відаць, не прапаў дарэмна. Ужо вясною 1796 г. сама княгіня з задавальненнем адзначала, што глебы ў Круглянскім маёнтку значна палепшыліся, а ў сялян колькасць жывёлы павялічылася ўдвая. У 1804 г. М.Вільмат пісала з Круглага сваёй маці, што «эта хорошенькая и веселенькая деревенька приносит княгине, между прочим, ежегодно 2600 рублей».

    Асноўную частку прыбытку даваў вінакурны завод «о четырех кубах», на якім выраблялася ардынарнага віна да 1500 вядзёр. Дазвол памешчыкам вырабляць і прадаваць гарэлку ў сваім маёнтку рабіў вінакурэнне вельмі прыбытковым і выгадным.

    У канцы ХVІІІ стагоддзя ў Круглым дзейнічала і адно з першых на Магілёўшчыне прамысловых прадпрыемстваў – палатняная фабрыка. Размяшчалася яна пры фальварку. На 5 драўляных станах, якія былі на фабрыцы, працавала 5 прыгонных рабочых людзей. На гэтай мануфактуры яны выраблялі льняную паласатую тканіну, сурвэткі і абрусы. Сыравінай служыла льняная і шарсцяная пража, якую пралі прыгонныя жанчыны. Усяго на Круглянскай палатнянай фабрыцы выпрацоўвалася «тонкага палатна – 25 аршын, абруснага – 48 аршын, сурвэтак каля 2 тузін».

    Былі ў Круглым і 2 вадзяныя млыны: адзін на рацэ Друць («о четырех поставах»), дзейнічаў круглы год і даваў маёнтку да 45 рублёў, другі на р. Сітня («об одном поставе»), дзейнічаў толькі ўвосень і вясной.

    У мястэчку Круглае ў канцы ХVІІІ ст. – 71 дом і 482 жыхары абодвух полаў, з якіх 70 чалавек складалі яўрэі. Усе пабудовы ў мястэчку былі на той час драўляныя, акрамя адной мураванай крамы на рыначнай плошчы, у якой прадаваўся розны дробны тавар.

    У гэты час у Круглым было 2 драўляныя уніяцкія царквы: Прасвятой Багародзіцы і ў імя Жывапачатковай Тройцы. У 1803 г. на сродкі княгіні Дашкавай была пабудавана новая праваслаўная царква, таксама драўляная.

    Круглае было гандлёвым мястэчкам. Штогод тут праходзіла 3 кірмашы. Развіццю гандлю садзейнічала наяўнасць добрых на той час дарог. Праз мястэчка праходзіў паштовы гасцінец Вільна – Лепель – Магілёў і дарога на Талачын. З Бялыніч на Шклоў ішла дарога праз Цяцерын, Шупені. У самім Круглым размяшчалася паштовая станцыя. Калі па рацэ Друць была ўстаноўлена граніца паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай, цераз Кругляншчыну пайшоў асноўны паток кантрабандных тавараў. Кантрабанда, якой займаліся пераважна круглянскія і шклоўскія яўрэі-гандляры, прыносіла ім немалы прыбытак.

    Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай у князя Міхала Агінскага былі секвестраваны маёнткі на правым беразе ракі Друць. Гэтыя валоданні, якія складаліся з мястэчка Цяцерын з вёскамі і 2732 душамі сялян, Кацярына II падаравала ў верасні 1793 г. генерал-аншэфу М.І.Салтыкову.

    Салтыкоў стаў буйнейшым вотчыннікам на Кругляншчыне. Паводле плана, складзенага 21 кастрычніка 1800 г. магілёўскім павятовым землямерам Падалінскім, ва ўладаннях графа Салтыкова было 33 202 дзесяціны 285 сажняў зямлі. Ён валодаў 2 мястэчкамі – Цяцерын і Шапялевічы, сялом Паўлавічы і 26 вёскамі.

    У канцы ХVІІІ – пачатку ХІХ стагоддзя большая частка сучаснага Круглянскага раёна знаходзілася ва ўладанні 2 найбуйнейшых землеўладальнікаў – графа Салтыкова і княгіні Дашкавай. Буйнымі ўласнікамі былі таксама памешчыкі Корсакі і Дудаковіцкі дамініканскі манастыр. Але асноўную масу землеўладальнікаў склала шматлікая дробнамаянтковая шляхта, у асяроддзі якой той, хто валодаў 100 душамі, лічыўся ўжо багацеем. Землямі на Кругляншчыне валодалі Кацінцэвічы, Зубовічы, Зянковічы, Жукоўскія, Залуцкія, Ардынцы, Аляхноўскія, Янчэўскія, Палагейкавы, Насовічы, Чарняевы і інш. Большасць землеўладальнікаў былі рымска-каталіцкага веравызнання, трэць памешчыкаў складалі рускія. Сяляне амаль поўнасцю былі уніяцкага веравызнання, пераход іх да праваслаўя адбываўся вельмі марудна. У 1832 г. на тэрыторыі раёна – 14 уніяцкіх цэркваў, з якіх 2 у мястэчку Цяцерын.

    Праваслаўныя цэрквы былі толькі ў сяле Комсенічы (Канстанціна-Яленская) і прыпісная да яе царква ў мястэчку Круглае ў імя святых Цудатворцаў Бессярэбранікаў Кіра і Іаана. У 1833 г. у сваім маёнтку Тубышкі пабудаваў мураваную праваслаўную царкву памешчык Рыгор Чарняеў. У 1836 г. у праваслаўную веру перайшлі сяляне вёскі Паўлавічы. Да 1832 г. у в. Дудаковічы дзейнічаў дамініканскі манастыр з касцёлам.

    Пасля далучэння Беларусі да Расіі большая частка Круглянскага раёна ўваходзіла ў склад Магілёўскага павета і губерні, паўночна-ўсходняя – у склад Копыскага павета (да 1861 г.), потым была перададзена ў Магілёускі павет.

Ю.Е.Бабіцкі, Р.В.Баравы


ФЕАДАЛЬНЫЯ МАЁНТКІ I IX УЛАДАЛЬНІКІ (працяг)


    Частка маёнткаў Цяцерын і Круглае, што апынулася ў складзе Расійскай імперыі, была ў 1782 г. падаравана Кацярынай II княгіні Кацярыне Раманаўне Дашкавай, якая ў тым жа годзе стала першым прэзідэнтам Расійскай акадэміі навук. У матэрыялах генеральнага межавання, якое праводзілася ў Магілёўскай губерні ў 1785 г., паказана, што ва ўладанні Дашкавай уваходзілі мястэчка Круглае (86 двароў, 590 жыхароў), сёлы Радча (24 двары, 137 жыхароў), Комсенічы (61 двор, 550 жыхароў), Ількавічы (36 двароў, 516 жыхароў) і 19 вёсак. Уладанні княгіні Дашкавай налічвалі 826 двароў.

    Маёнтак Шупені (11 вёсак, 232 двары) на момант генеральнага межавання быў канфіскаваны ў езуітаў і належаў адначасова васьмі ўладальнікам: Францішку Ануфрыевічу Пазняку, Міхаілу Францішкавічу Катовічу, Міхаілу Казіміравічу Велічкевічу, Ігнацыю Дамінікавічу Парэмскаму, Вінцэнту Антонавічу Борку, Івану і Ігнацыю Антонавічам Заблоцкім, Феліксу Аляксандравічу Галаўчыцы. Да таго ж Феліксу Галаўчыцы і Ігнацыю Парэмскаму належаў маёнтак Азёры з 4 паселішчамі і 70 дварамі.

    Манастырскі маёнтак Дудаковічы ўключаў 4 паселішчы з 46 дварамі, а маёнтак Лясная ўладальніка Лявона Шэмета – 3 паселішчы з 30 дварамі.

    У запісках княгіні Дашкавай захаваліся цікавыя падрабязнасці, якія тычацца абставін набыцця ёю маёнтка Круглае і яго стану ў той час. Дашкава піша, што ніхто з чыноўнікаў імператрыцы не растлумачыў ёй, якая значная частка ўладанняў князя Агінскага засталася за мяжой уздоўж Друці, і Кацярына II была ўпэўнена, што даруе Дашкавай увесь маёнтак. Калі Дашкава прыбыла ў сваю новую вотчыну, убачыла яе даведзенай да галечы дзесяцігадовым гаспадараннем казённых адміністратараў.

    Дашкава валодала Круглым да сваёй смерці ў 1810 г. У 1796 г. яна правяла там усё лета, а ў 1802 наведала Круглае, каб асвяціць заснаваную ёю ў мястэчку праваслаўную царкву.

    У 1793 г. адбыўся другі падзел Рэчы Паспалітай, у выніку якога ўся тэрыто-рыя Кругляншчыны ўвайшла ў склад Расіі. Першапачаткова ўсе землі на захад ад Друці былі ўключаны ў новаўтвораную Мінскую губерню, аднак праз некалькі гадоў у Мінскай губерні была пакінута толькі заходняя ўскраіна Кругляншчыны, якая раней уваходзіла ў Барысаўскае староства (у 1780-я гг. там існавала асобнае Мажанскае староства, якое належала гетману Міхалу Агінскаму). Землі паміж Барысаўскім староствам і Друццю былі перададзены ў Магілёўскую губерню.

    Уладанні гетмана Агінскага, актыўнага барацьбіта супраць падзелаў Рэчы Паспалітай, былі адабраны ў яго і на гэты раз. Кацярына II падаравала Цяцерын фельдмаршалу графу Мікалаю Іванавічу Салтыкову. Нашчадкі Марціна Корсака захавалі свае ўладанні, якія канчаткова падзяліліся на два маёнткі: Араву і Палессе.

    Пазней мястэчка Цяцерын з некалькімі вёскамі ад нашчадкаў графа Салтыкова перайшлі да памешчыка Іосіфа Ігнацьевіча Ліпскага. У 1826 г. у Цяцерыне было 537 жыхароў, у Круглым – 1021 жыхар. Круглае, былое ўладанне княгіні Дашкавай, належала стацкаму саветніку Дабржанскаму. У 1833 г. яно было з аукцыёна набыта князем Крапоткіным. Паводле інвентара 1849 г. у склад маёнтка ўваходзілі ўсе паселішчы, якія некалі былі падараваны Дашкавай: мястэчка Круглае (76 двароў, 560 жыхароў), сяло Радча, вёскі Навапруддзе, Ваўканосава, Зарэчча, Чыгіры, Старкі, Прыгані 1-я, Прыгані 2-я, Папоўка, Дразды, Банькі, Бушоўка, Кляпінічы, Рублеўск, Крывуліна, Вуйлава, Прудок, Любішчы, сёлы Комсенічы, Ількавічы. Усяго ў маёнтку было 617 двароў і 4442 жыхары, якім належала 1079 коней, 30 валоў і 1081 карова.

    У маёнтак І.І.Ліпскага Цяцерын у 1848 г. уваходзілі мястэчка Цяцерын (66 двароў і 541 жыхар), фальваркі Міхалоў і Янаў, вёскі Глыбокае, Зелянькова, Касцюковічы, Ліпск, Улужжа, Храпы і Шаўкавінне. Усяго тут было 275 двароў, 2216 жыхароў, якім належала 317 коней, 58 валоў і 407 кароў.

    Нашчадкі графа Салтыкова (яго брат Аляксандр, а потым сын апошняга Юрый) захавалі за сабой частку былога Цяцерынскага маёнтка, цэнтрам якога зрабілася сяло Паўлавічы. Апрача яго, Ю.А.Салтыкову ў 1849 г. належалі вёскі Хількавічы, Марцянавічы, Дарожкавічы, Казімірава, Слабодка, Ліхінічы і Міхейкава, засценкі Уздорнае і Гатаўшчына, фальваркі Аляксандрава і Ліхінічы. У маёнтку было 279 двароў, 2377 жыхароў, якія трымалі 627 коней, 1 вала, 664 каровы.

    Маёнтак Дудаковічы пасля далучэння да Расіі застаўся ўласнасцю мясцовага манастыра дамініканцаў. Аднак пасля паўстання 1831 г. у Польшчы, Літве і Заходняй Беларусі, накіраванага на аднаўленне незалежнасці Рэчы Паспалітай, царскі ўрад перайшоў да палітыкі русіфікацыі беларускага насельніцтва. Дудаковіцкі манастыр быў закрыты ў 1832 г. у ліку 32 каталіцкіх манастыроў, скасаваных у Магілёўскай губерні. Манахаў адправілі ў Пінск, дзе дамініканскі манастыр захаваўся. Касцёл, які быў пабудаваны ў Дудаковічах у 1824 г., быў перароблены ў праваслаўную царкву, маёнтак перададзены ў казённае ведамства. Аднак жыхары мястэчка Дудаковічы, былыя наведвальнікі касцёла, доўгі час ухіляліся ад пераходу ў праваслаўе. Спробы перахрысціць іх вяліся з 1844 г. да 1853 г., нарэшце ўрад перайшоў да рэпрэсій. Двое найбольш актыўных прыхільнікаў каталіцтва Іван Руляка і Аўгусцін Якубаў былі арыштаваны і кінуты ў турму, якая знаходзілася ў павятовым горадзе Копысь. Пазней яны былі сасланы «на перавыхаванне» ў праваслаўныя манастыры Чэрыкаўскага і Мсціслаўскага паветаў.

    У час адмены прыгоннага права ў 1861 г. на тэрыторыі Кругляншчыны, апрача дзяржаўнага маёнтка Дудаковічы, было размешчана некалькі даволі буйных панскіх маёнткаў. У параўнанні з латыфундыямі ХVІІІ стагоддзя яны былі значна здробнены. На тэрыторыі былога маёнтка Арава цяпер знаходзіўся цэлы шэраг маёнткаў: Арава са Скуратамі і часткай Малых Каскевічаў належала Ф.М.Багушэўскай, частка Старога Палесся і Скуратаў – М.А.Гардзялкоўскай, іншая частка Старога Палесся – Ф.В.Кенстовічу, Новае Палессе – пані Мірацкай. У руках Корсакаў засталіся толькі два маёнткі: Круча і частка Малых Каскевічаў у П.Н.Корсака, а Вялікія Каскевічы, Лавуткі, Рубяжы ў братоў М.А.Корсака і В.А.Корсака. Угляны і Труханаўка, якія ў канцы ХVІІІ стагоддзя ўваходзілі ў той жа маёнткавы комплекс, перайшлі да А.П.Залускага, Грыбін і Лыскоўшчына – да К.В.Аляхноўскага.

    З былых уладанняў гетмана Агінскага Круглае з Навапруддзем, Зарэччам, Прыганямі і інш. паселішчамі перад адменай прыгону з’яўляліся ўласнасцю двух сыноў князя С.А.Крапоткіна. Маёнтак Паўлавічы з Хількавічамі і інш. вёскамі перайшоў да Ф.Ф.Кранца, Шапялевічы са Стаямі, Канановічамі, Шыпягамі і інш. – да паноў Шаняўскіх. Цяцерын з Ліпскам, Улужжам, Касцюковічамі, Глыбокім, Зелянковам і інш. заставаўся ўласнасцю паноў Ліпскіх.

    Быў здробнены і стары маёнтак Шупені. Сяло Шупені з Альшанікамі і Васількамі перайшлі да паноў Пазнякоў, Ахімкавічы – да І.В.Сіпайлы, Азёры – да Ф.І.Лянкоўскага.

    Нарэшце, паўднёва-заходні ўскраек Кругляншчыны з Воўкаўшчынай і Паляжаеўкай, што ўваходзіў у склад Мінскай губерні, адносіўся да ўдзельнага маёнтка Стара-Барысаў, які належаў члену імператарскага дома, вялікаму князю Мікалаю Мікалаевічу.

    У такім выглядзе Кругляншчыну напаткала аграрная рэформа 1861 г., якая дала пачатак новаму гістарычнаму перыяду.

В.Л.Насевіч


МАЁНТАК КРУГЛАЕ


    Аб тым, што ўяўляў сабой Круглянскі маёнтак М.Агінскага, можна даведацца з выяўленага аўтарамі гэтага матэрыялу «Інвентара маёнтка Круглага...», складзенага ў 1769 г.

    «Ко двору Круглянскому», гэта значыць да адміністрацыйна-гаспадарчага цэнтра маёнтка, верагодна, размешчанага на месцы былога «Замка Круглянскага», трэба было ісці праз плаціну і мост на р. Друць. Двор быў абведзены парканам (плотам) з бярвёнаў, займаў плошчу ў 4,5 морга (гэта крыху болын за 2 гектары). Справа ад варот знаходзіўся лямус (гаспадарчая пабудова) на слупах, пад ім – «піўніца або млечніца», далей – дом адміністратара, яшчэ адзін лямус і іншыя гаспадарчыя пабудовы (хлеў, бровар, свірны і інш.). На гэтым двары знаходзілася і «... турма з дрэва круглага...». Побач з дваром было вялікае гумно, далей – вазоўня, адрына, свіран, стайня і інш.

    Каля двара быў «сад італьянскі», абнесены агароджай, займаў 3,5 га. У гэтым садзе – ліпавая алея, сажалка, 4 участкі парэчак і агрэсту, больш за 60 старых і маладых яблынь, памяшканне для сушкі садавіны, каменны склеп і інш.

    Да маёнтка належалі таксама: «3 возеры ў Шапялевічах пры граніцы Барысаўскай»; 10 воўчых ям у Шапялевічах, Паўлавічах, Хількавічах, Рачы, Ліхінічах, у Круглым і «на слабадзе Круглянскай»; 7 корчмаў у Рачы, Ліхінічах, Міхейкаве, Паўлавічах, Глыбокім, Шапялевічах, Стаях; 5 млыноў – 2 у Круглым (1 на р. Друць, другі на р. Сітніца), 1 у Рачы на р. Рудча Новая, 1 у Дарошкавічах на р. Каменка і 1 у Шапялевічах на р. Аслік.

    Уласна мястэчка Круглае складалася з рыначнай плошчы, 6 вуліц і 3 завулкаў. «Рынок в квадрат 56 прентов...», гэта значыць плошчай прыкладна 1,3 га (квадрат з бакамі па 115 м).

    На рынку знаходзіліся царква Святой Тройцы і карчма, па перыметры – 12 дымоў (забудаваных сядзібных участкаў). Непасрэдна за апісаннем рынку ідзе апісанне завулка Шыцікаў, на якім знаходзілася 6 дымоў і аўстэрыя скарбовая (казённы заезны дом).

    Вуліца Прабойная была на правым баку (ад рынку), стаяла 12 дымоў (на гэтую вуліцу выходзіў і ўчастак карчмы дворнай). На задворках гэтай вуліцы знаходзіўся «стаў на р. Друці».

    Вуліца Прабойная ўпіралася ў «став Ситницки». На левым баку гэтай вуліцы (ад рынку) знаходзілася 13 дымоў. Ад гэтай вуліцы адыходзіў завулак «Прудовый», на ім 3 дымы.

    Ад рынку адыходзіла і вуліца Талачынская, на правым баку – 6 дымоў, левы бок не забудаваны. Ад царквы (відавочна, Прачыстай Багародзіцы) ішла вуліца Віленская (на правым баку 11 дымоў). У канцы вуліцы знаходзіўся выган, далей – р. Друць. На левым баку вуліцы Віленскай – 2 дымы, далей – шмат зямельных участкаў (ворыўных) розных уладальнікаў. У раёне гэтай вуліцы знаходзіўся «завулак Папоўскі», на ім – 5 дымоў, у тым ліку 2 сядзібы святароў Троіцкай і Прачысценскай цэркваў. Тут жа знаходзілася царква Прачыстай (Багародзіцы) з участкам. У канцы завулка былі пляцы гуменныя «за ул. Виленской при Моргах» («маргі» ў дадзеным выпадку – вялікі ўчастак ворыва).

    Ад «става Ситницкага» да рынку адыходзіла вуліца Ісаеўская (правы бок ад става), на якой было 8 дымоў, на другім баку гэтай вуліцы (ад рынку справа) – 5 дымоў.

    Ад рынку адыходзіла і вуліца Шклоўская (справа – 7 дымоў). На другім баку гэтай вуліцы быў 1 дым каля рынку, далей – участак без дымоў.

    Ад рынку адыходзіла і вуліца Старасельская, на ёй знаходзіўся толькі 1 дым каля рынку, астатнія ўчасткі былі без гаспадароў.

    Яшчэ адна вуліца адыходзіла ад рынку — Глухая, была накіравана да «маргоў», без дымоў.

    Усяго ў Круглым было 93 дымы.

    Такім чынам, у Круглым у гэты час 450—500 жыхароў (з якіх 100—150 яўрэяў). Пры дымах мелася 122 кані, 114 галоў «быдла» і 9 пчальнікоў (вулляў).

    У «Слободе Круглянской» (без вуліц) — 24 дымы, 120—130 чалавек, 57 коней, 46 галоў «быдла», 26 вулляў.

    Узнаўляючы па звестках гэтага інвентара план Круглага канца 17 — пачатку 18 ст., мы можам атаясаміць: вуліцу Талачынскую з сучаснай Савецкай (участак на поўнач ад сучаснай плошчы Леніна, былога «рынку»); вуліцу Прабойную з паўднёвым участкам вуліцы Савецкай; вуліцу Глухую з паўночным участкам сучаснай вуліцы Пралетарскай; вуліцу Кіеўскую з паўднёвым участкам вуліцы Пралетарскай; вуліцу Шклоўскую з сучаснай Магілёўскай; Старасельскую з участкам сучаснай вуліцы Перамогі; Прудовы завулак — паміж сучаснымі вуліцамі Савецкай і Пралетарскай на поўдзень ад плошчы Леніна; Шыцікаў завулак, верагодна, з сучаснай вуліцай Першамайскай; вуліца Віленская ішла ўздоўж р. Сіткі, у раёне яе ўпадзення ў р. Друць, злучала мястэчка Круглае са слабадой, якая знаходзілася ў раёне сучаснай вуліцы Заслонава.

    У раёне вуліц Віленскай, Прабойнай і Ісаеўскай знаходзіўся завулак Папоўскі і царква Прачыстай Багародзіцы.

    «Двор Круглянскі» (фальварак) быў у раёне сучасных вуліц Крупскай і 50 год Кастрычніка.

    Паводле звестак таго ж інвентара, мястэчка Рача мела 21 цяглы дым, рынак (4 дымы), вуліцы Навапрудскую (9 дымоў) і Рашкоўскую (9 дымоў). У мястэчку пражывала каля 100 чалавек.

    Мястэчка Шапялевічы мела «рынок в квадрат с церковью Покрова Святой Богородйцы», па баках 15 дымоў і дом арандатара. На вуліцах Баброўскай 30 дымоў, Лубяной 14 дымоў, у Слабадзе Зарэцкай («над ставом») было 12 дымоў; усяго 92 дымы, гэта значыць прыкладна 450—500 чалавек.

    У складзе маёнтка было яшчэ 14 вёсак і 7 засценкаў. Вёскі мелі ад 6 да 50 дымоў з насельніцтвам ад 30—40 да 180— 250 чалавек. У засценках — 1—2 дымы.

    Усяго ў Круглянскім маёнтку ў 1760-я гг. пражывала каля 3500 чалавек.

Ю.Е.Бабіцкі, Р.В.Баравы


Аб княгіні Дашкавай і яе маёнтку


З ПІСЕМ I ДЗЁННІКА М.ВІЛЬМАТ


    ПИСЬМА МАРТЫ ВИЛЬМОТ (1803—1805 гг.)

    Матери. Круглое. Июля 5-го (1804 г.)

    ... В конце дня 4-го июля мы прибыли в Круглое, где теперь и находимся. Эта хорошенькая и веселенькая деревенька приносит княгине, между прочим, ежегодно 2600 рублей...

    Кстати, как в России, так и тут любое поместье — это деревня вроде, Ньюмаркета (Ньюмаркет — город в графстве Западный Суффолк (Англия). Знаменит скачками, известными со времен короля Якова I.) расположенная в некотором отдалении от господского жилища, которое может быть даже скромным деревянным домом. Обитель княгини тоже деревянная, но хорошей постройки и чрезвычайно светлая.

    Матери. Круглое. 11-го (июля 1804 г.)

    ... На недавно прошедшей ярмарке мы делали бесконечные покупки. Мне хотелось преобрести для вас гостинец. Здесь очень красивые муслиновые шали, похожие на турецкие. Настоящие же турецкие шали для меня слишком дороги, они стоят не меньше 200—300 рублей. Княгиня накупила массу вещей. Во время ярмарки нам представилась прекрасная возможность наблюдать народные танцы и т.д. Они гораздо живее русских. Видела я и старого знакомца музыканта-волынщика, вокруг которого собираются обычно 6—8 пар девушек и парней, которые танцуют так весело, что сердце радуется. Играют тут также на скрипках, цимбалах и др. Народ кажется беднее, чем в России; в выражении некоторых лиц проглядывают озабоченность, забитость и убожество, но стоит заиграть музыке, как все забывается, радость и веселие продолжаются до тех пор, пока скрипач, цимбалист или волынщик не клюют носом, задремывают и, наконец, глубоко засыпают.

    Сегодня у нас были визитеры: губернатор Могилева, человек весьма благовоспйтанный, госпожа Черемисева, а также господин Балк с женой и двумя сестрами — все они люди чрезвычайно приятные. Гости проведут у нас два дня. Княгиня договорилась с ними, что приедет в Могилев через 4—5 дней. Там мы осмотрим все самое интересное, посетим окрестности и будем на балу, который дает губернатор.

Круглянский район


ИЗ ДНЕВНИКА


    12 августа 1804 г.

    Сегодня утром в 10 часов мы в линее отправились за 25 верст посмотреть деревню и лес, принадлежащие княгине. Поездка была чрезвычайно приятной. Глаз не уставал радоваться посевам и различным злакам на полях: белой гречихе, голубым цветочкам льна, зеленому гороху, пшенице, овсу. Местность здесь разнообразна, много лесов, в большинстве деревень высятся церкви, все вместе представляет собой самую живописную картину.

    Немного прошли по лесу, чтобы понаблюдать каким образом местные жители собирают мед диких пчел. Рой обитал на высокой ели, нижняя часть которой была совершенно гладкой, без сучков и веток — их обрубают, как мне объяснили, когда дерево еще молодое. В стволе, немного выше первых ветвей, долбится отверстие, которое затем почти целиком закрывается деревянным бруском. Обнаружив, что рой диких пчел заселил дупло, крестьяне готовятся собирать мед. Весьма любопытен способ, каким они влезают на дерево по гладкому стволу. Кто-нибудь из мужиков привязывает к себе что-то вроде сидения и обвязывает вокруг пояса длинную веревку, один конец которой он ловко перебрасывает через ветку и делает подвижный узел, оставляя петлю для ноги, что-то наподобие стремени. Устойчиво стоя в петле, он перебрасывает другой конец веревки. Так, поочередно перевязывая узлы то на одном конце веревки, то на другом, сборщик меда поднимается все выше, пока не достигнет первых ветвей. Здесь он останавливается и бросает вниз один конец веревки, к которому крестьянин, стоящий возле дерева, привязывает факел — горящую ветку, чтобы уберечь своего товарища от ярости диких пчел, готовых наброситься на похитителя меда. Факел прикрепляется к сидению. Затем тот же помощник отправляет наверх топор, с помощью которого открывается «дверь» дупла. И наконец наверх поднимается деревянное ведро для меда. Познакомившись с этой любопытной и искусной выдумкой, мы поехали в деревню Илкавич, сначала зашли в церковь, а затем в дом, где для нас был приготовлен обед... Побывали также на ферме — там прекрасный амбар, замечательная рожь и т.д.

    Чрезвычайно приятно проведя день, поехали в Круглое...


ИЗ ДНЕВНИКА


Круглое 26-го (августа 1804 г.)


    Сегодня праздник успения богородицы. По этому случаю мы ходили в деревенскую церковь, а затем отправились на праздник в соседнее село. Народ с утра идет в церковь, а потом собирается на гумне или на улице, где поют, танцуют, закусывают и пьют водку, которую тут гонят в больших количествах (в Круглом это занятие приносит значительную часть дохода). Пьют много, делаются буйными. Это, конечно, плохо влияет на нравственность народа. Княгиня Дашкова уверяет меня, что во время каждого ее пребывания здесь от пьянства гибнет один, а то и несколько ее крестьян.

    Друкуецца па кн.: Дашкова Е.Р. Записки. М., 1987. С. 264, 265, 266, 268, 269.



Дакументы сведчаць...


ДАРЧАЯ МІХАЛА АГІНСКАГА МАТЭВУШУ АГІНСКАМУ НА МАЁНТАК КРУГЛАЕ


1776 г.


    Михаил князь с Козельска Огинский, гетман великий Великого Княжества Литовского извещает этим моим добровольным... дарственным актом пану Матеушу Огинскому старосте меречскому данным на... владения Круглое за границей Российской в губернии Могилевской лежащее со всеми до них принадлежностями... старосте меречскому дарую и записываю... так когда эти владения станут вольные и свободные... старосте меречскому достаться должны будут. На что такой... дарственный акт, за подписью руки моей утверждаю. Писал року тысяча семсот семдесят шестого месяца января пятого дня.

    Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы, ф. 1177, воп. I, спр. 3543.


ЗВЕСТКІ ПРА КРУГЛЯНШЧЫНУ НА АТЛАСЕ МАГІЛЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ


1777 г


1 почтовая дорога из Толочина в Могилев ч/з Круглое, Головчин. В Круглом почтовая станция.
местечки — Круглое, Тетерин.
села: Шупени, Ильковичи, Мехово, Заболотье.
деревни: Банки, Лубянцы, Пригани 1 и 2, Дрозды, Поповка, Заречье, Старки, Криулин, Ольшаники, Тубышки, Ахимковичи, Петухи, Комсиничи, Бушовка, Кляпиничи, Рублевск, Сметаничи, Туторов, Бабчин, Рогозин.
мельницы: водяные с плотинами — в Круглом, Шупенях, Тетерине две, Сметаничах, Ахимковичах, Тубышках, Заболотье, Бабчине.
Господские дома: в Рамшине и Вабичах.
Форпосты на границе: Круглое и возле Чигирина.
Карта Копысского округа.
обозначены:
1 почтовая дорога из Толочина в Круглое
села: Радче, Лесное, Езиоры
монастыри: Дудаковичи.
деревни: Разбойно, Любаничи, Старково, Ареховка, Зубово, Силянов, Волконосово, Новопрудье, Калиновка, Ельковщина, Загоряны, Хоменщина, Кудричи, Пуща, Литовское, Пазырево.
Господские дома: Замышки, Кривой Скляпов.
мельницы водяные: Раче, Лесное, Зубово, Дудаковичи, Литовское.
Расійскі дзяржаўны ваенна-гістарычны архіў, ф. 846, воп. 16, спр. 18850, лл. 2 адв., 3, 13 адв., 14.


КАМЕРАЛЬНЫЯ I ЭКАНАМІЧНЫЯ ЗАЎВАГІ ДА ПЛАНА МАГІЛЁЎСКАГА НАМЕСНІЦТВА


Канец 18 стагоддзя.


    Владения двора Ее Императорского Величества стац дамы императорской академии наук директора и кавалера княгини Екатерйны Романовны Дашковой.


название селенйя верст от губ. г. кол-во дворов кол-во жителей
муж. п. жен. п.
м. Круглое 50 86 295 295
с. Рачье 56 24 68 69
д. Новая Руда 56 31 97 98
Волконосово 54 25 78 73
Бужинщина 45 32 121 130
с. Ильковичи 38 56 258 258
с. Комсеничи 37 61 271 271
д. Буйлово 39 78 208 210
Лубаны 41 53 144 125
Чигиры 40 21 55 63
Прудки 39 10 53 51
Старки 38 12 61 63
Заречье 42 48 139 139
Пригани 43 39 110 103
Пригани 2-е 42 12 50 51
Дрозды 40 30 88 62
Поповка 38 47 110 111
Банки 37 12 53 60
Криулин 35 33 84 86
Пересека 3 13 31 39
Рублевск 32 29 77 84
Клепиничи 34 54 159 156
Богушевка 34 20 51 61
ИТОГО: 816 2685 2669

    ... селение м. Круглое лежит неподалеку р. Друти по левой и впадающей в оную речки Ситни по правой стороне; на реке и речке состоят мучные мельницы, на реке о двух поставах которая действие имеет во весь год, а на речке об одном поставе действует в весенне-осеннее время... винокуренный завод. Доходы собираются для домашнего обиходу. В сем местечке две церкви униатские — церковь рождества пресвятой богородицы, вторая церковь — живоночальной Троицы. На их земле дворы церковнослужителей деревянные; и два дома господские деревянные простой архитектуры.

    В селе Рачьем мучная мельница на речке об одном поставе действие имеет в весенне-осениее время с которой доходы собираются для домашнего обихода. Церковь оного села под № 139 описана...

    ... на оной подданой земле церковь села Рачье... на ней церковь униатская во имя успения пресвятой богородицы и дома священнослужителей деревянные простой архитектуры.

    ... в селе Ильковичи церковь одна апостолов Петра и Павла и дом господский деревянный простой архитектуры.

    В Комсиничах церковь Иоанна Предтечи деревянная же.

    ... крестьяне сего имения пашут землю 120 десятин на госпожу, а оставшуюся всю на себя. Женщины сверх полевых работ упражняются в рукоделии — прядут лен, шерсть, ткуть сукна и холсты для домашнего обиходу и на продажу.

    Общее владение шляхтичей малолетних Франтишка Ануфриева сына антоновых детей Заблоцких, Филиппа Александровича Головчица.


название селения верст от губ. гор. число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
село Шупень 43 23 73 73
с сельцами: - - - -
Меховым 44 12 24 26
Тубышками 40 43 135 130
Бабчиным 35 - -
Рамшиным 37 - - -
с деревнями: - - - -
Ольшаники 43 20 52 62
Ахимковичи 37 49 157 161
Запрудье 37 2 4 5
Петухами 36 15 30 34
Рагозном 37 28 76 74
Заболотьем 37 18 59 60
ИТОГО: - 210 610 625

    ...лежит село Шупень... В том селе... и дом господский деревянный простой архитектуры. На реке Друти мучная мельница об одном поставе, которая действие имеет во весь год, мелет хлеб для господского обиходу.

    ...на оном погосте (церкви Шупеньской) церковь униатская во имя успения пресвятой богородицы и домы священнослужителей деревянные простой архитектуры.

    ...в селе Мехово есть господский дом деревянный простой архитектуры, на реке Локне, на правой стороне на оной же речке две мельницы мучные и мелют ржаной хлеб во весь год для домашнего обиходу. Бабчино и Рамшино при реке Рогозне две мучные мельницы каждая о двух постовах и мелют хлеб круглый год для домашнего обиходу. В тех сельцах Тубышках два, а в Рамшине и Бабчине по одному дому господскому деревянному простой архитектуры.

    В Ахимковичах мельница о двух постовах и мелет хлеб весь год для крестьянских обиходов.

    ...крестьяне состоят на пашне, земли на помещика запахивается с 600 десятин, остальное на себя. Женщины кроме полевых работ еще упражняются в рукоделии, прядут лен, шерсть, ткут сукна и холсты для домашнего обиходу и на продажу.


название дач и владельцев верст от города число дворов число душ
муж. п. жен. п.
село Дудаковичи 23 17 54 58
д. Пасарева 21 11 32 29
Зубова 24 9 27 28
село Дудаковичи 20 9 27 20
Владения
Дудаковичского
Доминиканского
кляштора

    ...лежит село (Дудаковичи) по обе стороны речки... в селе кляштор доминиканский в оном костел во имя Святого Доминика и дом, где живут ксендзы. В реке водится рыба мелкая: щука, пескарь, плотва, а в прудах возле оной голавль, окунь. ...две мельницы, которые мелют не во все время года, а большей частью с вешней и талой водой.

    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 1350, воп. 312, спр. 94, лл. 39, 39 адв., 40, 42, 42 адв., 93


ЗВЕСТКІ ПРА КРУГЛЯНШЧЫНУ 3 “НАТАТКАЎ НЕВЯДОМАГА ПРА ГУБЕРНІ ЛІФЛЯНДСКУЮ, КУРЛЯНДСКУЮ, ВІЛЕНСКУЮ, МАГІЛЁЎСКУЮ, ВІЦЕБСКУЮ I СМАЛЕНСКУЮ 3 ГІСТАРЫЧНЫМІ, ЭТНАГРАФІЧНЫМІ I СТАТЫСТЫЧНЫМІ НАТАТКАМІ ЭКАНАМІЧНАГА СТАНУ ГЭТАГА КРАЮ»


1-я чвэрць 19 стагоддзя.


    3 ноября остановились мы в местечке Тетерин принадлежашем графу Салтыкову, где управителем господин Дребуш.

    При недостатке скота происходящем от малых выгонов, чтобы умножить навоз для здешних худых песочных полей, то поступает он следующим образом. По всем деревням в корчмах сделал он сараи, где кладет для подстилки солому, и когда она перегнивает и смешивается с навозом от останавливающихся лошадей в корчмах, то вывозится на поле.

    Лесу здесь совсем нет почти и для того г. управляющий засеял оным часть земли, запретя под строжайшим наказанием пускать туда скот и портить молодые деревья.

    От падежа предохраняет он господский скот следующим способом: корм для скота зимой поливает соленой водой, а весной недели за две перед выгоном в поле дает по утру по одной селедке на штуку, и поит не иначе как спустя два часа, на другой же день по большому куску хлеба намазанному чистой сосновой черной смолой на палец толщины и после поит их через час. Таким образом поступает он попеременно до самого выгона в поле, сверх того содержит в чистоте и наблюдает чтобы корм был свежнй.

    Овец содержит очень мало по причине низкого местоположения, чего они не терпят. Поит их два раза в день, по утру и вечером, но среди дня никогда.

    Что касается до состояния крестьян (д. Тетерино) то оного похулить нельзя, чему причиною можно приписать старание помещика, изгнание жидов и собственную их рачительность.

    В рассуждении мнения князя Любомирского, что крестьяне, поставленные корчмарями распиваются, развращают крестьян и приносят менее против жида доходу господин управляющий говорил противное, что и в сем имении корчмари также собственные крестьяне, но доходу приносят более нежели жиды, при том хотябы и набивали свои карманы то не можно жалеть что собственный крестьянин разбогатеет, ибо деньги остаются в том же имении.

    Расійская нацыянальная бібліятэка, ф. 542, архіў Аленіных, стр. 797, лл. 90 адв., 91.


КРУГЛЯНШЧЫНА Ў ВАЙНУ 1812 г.


    Не абышло Кругляншчыну і нашэсце армій Напалеона. Французскія войскі з'явіліся на яе тэрыторыі 5 ліпеня з боку Віленскага гасцінца. Польскія і рускія дваране па-рознаму сустракалі напалеонаўскія войскі. Першыя з надзеяй на адраджэнне Рэчы Паспалітай, другія «...ничуть не поколебались в верноподданической их ревности к законному и самодержавному своему престолу... выезжали в разные пограничные Российские губернии, оставляя все достояние на жертву неприятелю и тем подвергались значительным ограблениям» (Акты, документы и материалы для истории 1812 г. Т. 3. Спб., 1912. С. 38). Гэтыя дзеянні рускіх памешчыкаў прадвадзіцель павятовага дваранства Каралькоў у сваім данясенні ацаніў як «подвиг и пожертвование, достойнейшее внимания».

    Сяляне ж не чакалі ад вайны нічога іншага, акрамя пагаршэння свайго становішча, і сустрэлі французскую армію варожа і з пачуццём страху.

    Ужо 8 ліпеня маршал Даву заняў губернскі горад Магілёў. Спачатку Магілёў і Магілёўскі павет былі ў непасрэдным падпарадкаванні маршала Даву, потым — князя Панятоўскага, пасля прыходу французскіх войск — пад кіраўніцтвам маркіза Д'Аларно. У г.Магілёў зацверджана была губернская камісія, што складалася з прыватных асоб, у паветах, занятых непрыяцелем, працавалі павятовыя камісіі, у якіх распараджаўся паўпрэфект, прызначаны французамі. Дзейнасць гэтых камісій абмяжоўвалася пастаўкамі па строгіх патрабаваннях ваеннага начальства харчу і іншых рэчаў, патрэбных войску. Паказальнае ў гэтых адносінах выказванне маршала Даву. Калі члены губернскай камісіі звярнуліся да яго з пытаннем, у чым павінна заключацца іх служба, Даву адказаў: «Панове, імператар патрабуе ад вас тры рэчы: хлеба, хлеба і хлеба». Французскія інтэнданты адразу ж паставілі перад павятовай камісіяй патрабаванне на прадукты і фураж у памерах, якія перавышалі рэальныя магчымасці. Гэтыя прадукты звозіліся на зборныя пункты, што ствараліся на шляху французскай арміі. Так, жыхары вёсак Палессе, Янава, Угляны і ўсёй Цяцерынскай воласці павінны былі даставіць французскай арміі вызначаную колькасць жывёлы і фуражу ў мястэчка Бобр.

    Насельніцтва Кругляншчыны не праявіла такога патрыятычнага ўздыму, які ўспыхнуў у цэнтральных рускіх губернях. Тут не было партызанскіх атрадаў. Аднак народ не збіраўся пакорліва цярпець рабаванне і здзекі захопнікаў. Сяляне хавалі ад французаў прадукты харчавання, жывёлу ў лесе, што зрывала нарыхтоўку харчоў для арміі.

    Адмаўляліся сяляне і працаваць на памешчыкаў. Вось як пісаў аб гэтым ігумен Арэст: «... в самое рабочее время прекратились все посевные и луговые дела, жита и яровой хлеб помещика стояли несжатыми, сенокосы остались нескошенными, нивы для посева озимого хлеба не только не засеяны, но и не паханы» (Археологический сборник документов. Приложение. Вильно, 1867. С. 34).

    Як відаць з запіскі Магілёўскага губернскага прадвадзіцеля дваранства аб падзеях вайны 1812 г., «некоторые малодушные крестьяне предавались волнению против власти помещиков, производили грабеж, разоряли помещичьи усадьбы, и, наконец, последнее сделалось в губернии общим, число мародеров постепенно умножилось и алчность их к разорению помещиков почти не пресекалась военной властью» (Белоруссия в эпоху феодализма. Т. 4. Мн., 1979. С. 52).

    Французская акупацыя доўжылася 4 месяцы. Ужо ў пачатку лістапада 1812 г., развіваючы контрнаступленне, рускія часці ўступілі на тэрыторыю Кругляншчыны. Авангард галоўнай рускай арміі, нягледзячы на пастаянныя сутычкі з адступаючымі напалеонаўскімі войскамі, хутка рухаўся і 11 лістапада заняў мястэчка Круглае, 14 лістапада — мястэчка Цяцерын, потым праз мястэчка Шапялевічы накіраваўся далей у Барысаўскі павет. 15 лістапада галоўная кватэра М.І.Кутузава знаходзілася ў мястэчку Круглае, якое было тады ў валоданні графа Варанцова. 19 лістапада М.І.Кутузаў паведаміў імператару Аляксандру I, што галоўная армія ад мястэчка Круглае накіравалася да Бярэзіны, каб не даць магчымасці Напалеону пераправіцца цераз раку ніжэй г. Барысаў.

    Вайна прынесла беларускаму народу велізарныя бедствы, рэзка зменшылася колькасць насельніцтва. Шмат людзей загінула ад рук непрыяцеля, памерла ад голаду, холаду і эпідэмій — гэтых пастаянных спадарожнікаў вайны. Нават праз 5 гадоў насельніцтва Магілёускага павета было на 9 тысяч менш за даваенны ўзровень.

    Вялікіх бітваў на тэрыторыі раёна і пры ўварванні, і пры выгнанні французаў не было.

    У выніку вайны амаль напалавіну скарацілася пагалоўе жывёлы. Прыйшло ў заняпад земляробства. Пасяўныя плошчы ў 1813 г. склалі толькі 50% даваенных. Палі заставаліся неўзаранымі. Многія сяляне ўцяклі ад сваіх уладальнікаў у другія губерні, менш спустошаныя вайной.

    У ведамасцях смаленскага губернскага пракурора аб спаленых і спустошаных пасяленнях у Копыскім павеце ў час вайны 1812 г. прыгадваюцца і вёскі цяперашняга Круглянскага раёна, які ўваходзіў па тым часе ў склад Копыскага павета. Несумненна, што і вёскі, размешчаныя ў Магілёўскім павеце, таксама пацярпелі ад непрыяцеля.

    Пасля выгнання французаў імператар Аляксандр I выдаў указ аб памілаванні памешчыкаў Магілёўскай губерні, якія прысягнулі Напалеону, і вяртанні маёнткаў тым з іх, у каго яны былі канфіскаваны.


ДАНЯСЕННЕ МАГІЛЁЎСКАГА ПАВЯТОВАГА ПРАДВАДЗІЦЕЛЯ ДВАРАНСТВА


4 верасня 1812 г.


    1. Понесенные потери в Могилевском уезде, кроме частных ограблений мародеров и не регулярных полков без начальственно предводимых, сами собою потравы в произрастании разного хлеба и потерь в разной движимости... — примерно можно положить на полтора миллиона рублей ассигнациями...

    А число жителей по ревизии 1811 года состояло... в уезде крестьян 30 102 души н евреев 3233. По ревизии 1816 г. числилось... в уезде же крестьян 21 483 и евреев 5084.

    2. Пожертвований разоренным... делаемо не было.

    3. По вторжении неприятельских французских войск под начальством маршала Даву, как губ. город Могилев, так и уезд состояли под непосредственным управлением сего маршала, потом князя Понятовского, и наконец, после прохода французских войск двух корпусов под начальством маркиза Далорна. В самом городе Могилеве учреждена была Комиссия губернская, а по уездам уездные, из частных лиц составленныя... заведывал и чинил распоряжения... по уездам Подпрефекты, кои с членами составляли Комиссии: но все они ограничивались доставлением разных для войск потребностей и выполнением их требований.

    4. Наполеон в Могилевском уезде совсем не был.

    По изгнании французской армии из Москвы, на возвратном пути главнокомандующий князь Кутузов-Смоленский жил в местечке Круглом, бывшим тогда во владении графа Воронцова, а ныне князя Кропоткина, в доме купца еврея Хонона Лейзеровича Крора, где приказал учредить госпиталь для приходящих из разных мест раненых французских войск, при-мерно полагая на 1000 человек, который был учрежден.

    Сражений в уезде, как при вторжении, так и по прогнании французов, замечательных не было, а кроме малозначущих стычек, на коих примерно можно положить убито тысяч до 3-х войска, состоящего большей частью из конницы, которые погребены там же на месте...

    Из подвигов и пожертвований дворянства сего уезда есть достойнейшим внимания, что многие семейства с малолетними детьми своими ничуть не поколебались в верноподданической их ревности к законному и самодержавному своему престолу: они, желая сохранить родных соотчичей своих, выезжали в разные пограничные Российские губернии, оставляя все достояние свое на жертву неприятеля, и тем подверглись значительным ограблениям.

    Предводитель дворянства и кавалер

    Корольков

    Полицмейстер Глушиновский, земский исправник

    Ерошенский.

    Акты, документы и материалы для истории 1812 г. Спб., /912. Т. 3. С. 7, 9, 10, 38.


ІНВЕНТАРЫ МАЁНТКАЎ


ІНВЕНТАР МАЁНТКА КРУГЛАЕ МАГІЛЁЎСКАГА ПАВЕТА МАГІЛЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ ПАМЕШЧЫКА СТАФАНА АЛЯКСЕЕВІЧА КРАПОТКІНА


13 студзеня 1846 г.


Местоположение и состав имения

    а) Имение именуемое Круглое местечко с деревнями лежит Могилевской губернии и уезда в 3 стане.

    Расстояние от городов губернских: Могилева самое местечко 52 версты от границы имения и некоторых деревень 30 в., Витебска — 112, Минска — 160, Смоленска 150 верст.

    От торговых местечек где иногда сбывают местные произведения: Шклова — 33 версты.

    От пристани на реке Днепр в Шклове — 33 версты, в г. Могилеве — 52. От почтовой на Минск ведущей дороги 18 верст.

    Коммерческая дорога на сие имение лежит из Могилева на город Минск и в местечко Толочин на большой Московский тракт.

    б) В имении Круглом находится фольварков 7 и полуфольварков 4, местечко 1, селенйй 2 и деревень 18 как то:

    1) фольварок или мыза Круглое, к нему при самом фольварке местечко Круглое, в нем ревизских душ мужеска пола 272, жен. пола 272, налічных муж. п. 264, жен. п. 296. Деревня или село Ратче в 5 верстах, в нем ревизских муж. п. 86, жен. п. 86, наличных муж. п. 86, жен. п. 86.

    2) фольварок Павлово, к нему служат пригон крестьяне деревни Новопрудье в 6 верстах, ревизских душ м.п. 128, женск. 113, наличных муж. 129, женск. 116.

    3) фольварок Екатерингоф, к нему деревня Волконосова в 6 верстах, ревизских душ мужеска пола 95, женска 101, наличных мужеска 91, женска 104 души.

    4) фольварок Заречье, к нему при самом фольварке деревня Заречье, ревизских душ мужеска 83, женска 85 душ, наличных мужеска 96, женска 93 души.

    5) фольварок Заречье (продолжение) к нему деревня Чигиры в 3 верстах, ревизских душ муж. п. 115, женска 109, наличных мужеска 118, женска 110.

    Деревня Пригани первые в 1 версте, ревизских муж. п. 55, жен. п. 49, наличных м.п. 56, жен. п. 48,

    деревня Пригани вторые, в ней ревизских душ м.п. 44, ж.п. 50, наличных мужеска 59, женска 62,

    деревня Старки в 2,5 версты, ревизских душ мужеска п. 42, женска 51, наличных м. 49 и ж. 51 душа.

    Из сех деревень Пригани первые по усмотрению эконома может быть отделена к Круглянскому фольварку расстоянием в 5 верст.

    5) полуфольварок Поповка, при самом фольварке деревня Поповка, в ней ревизских душ муж. 62, жен. 47 наличных муж. 61, жен. 56,

    деревня Дрозды в 0,5 версты, в ней ревизских душ м.п. 83 и жен. 71. Наличных м. 91 и ж. 70 душ.

    Деревня Поповка по разрешению опекунского совета должна быть переселена по удобности к другим деревням.

    6) фольварок Крестингов, к нему село Комсеничи в 3 в., ревизских душ муж. п. 208, жен. п. 209, наличных м. 207, жен. 201 души.

    7) полуфольварок Бушовка, к нему при самом фольварке деревня Бушовка, ревизских душ м.п. 43, ж.п. 57, наличных 44 муж. п. и 58 жен. п.

    8) фольварок Адольфов, к нему деревня Рублевск в 1 версте, в ней ревизских душ муж. 58 и жен. 58, наличных м. 62, ж. 70,

    деревня Кляпиничи в 2 верстах от фольв , в ней ревизских душ м. 154 и ж. 143, наличных м. 167 и ж. 151 душа,

    деревня Баньки в 2,5 верстах, ревизских м. 51 и ж. 40, наличных м. 47 и женска пола 47.

    9) полуфольварок Криулино, к нему при самом фольварке деревня Криулино, в ней ревизских душ мужеска полу 60, женска 44, наличных м. 52 н ж. 45 душ.

    10) фольварок Ильковичи, к нему при самом фольварке деревня Ильковичи (село), в ней ревизских душ муж. п. 198, женска 197, наличных м. 200, женска 194, деревня Вуйлова в полуверсте от фольварка, в ней ревизскйх душ мужеска полу 165 и ж.п. 169, наличных 160 и 167,

    деревня Прудки в 2 верстах, ревиз. душ муж. 44, жен. 49, наличных м. 45 и ж. 54 и половина деревни Лубяных в 4,5 верстах, числом душ ревизских муж. 55, жен. 49, наличных м. 63, жен. 54.

    11) полуфольварок Вейно вновь строящийся, к нему пол деревни Лубяных в 0,5 версте числом душ ревизских м. 71, жен. 68, наличных муж. 86, жен. 76.

    ИТОГО: всего народонаселения ревизского мужеска полу 2172, женского 2177, наличного мужеска 2233 и женска 2209 душ. в том числе:

    Семейств хозяйских или хозяйских домов — 596, в них число душ мужских тягловых рабочих 935, полурабочих 163, наличных 2049, душ женских рабочих 1117, наличных 2027 душ.

    Огородников домов 16, душ мужских рабочнх 16, наличных 35, женскнх рабочих 19, наличных 35.

    Бобылей домов 5, мужчин рабочих 6, наличных 21, женских рабочих 14, наличных 31.

    Дворовых при господине и его детях и в разных должностях по фольваркам мужчин рабочих 55, наличных 84, женских рабочих 50, наличных 79, на запашке господской по фольваркам находящихся в роде наемников, да по дряхлости н по недугам мужчин рабочих 31, наличных 44, женских рабочих 27, наличных 37 душ.

    Тягловыми именуются те, которые имеют наделенный участок земли, имеют дома и другие службы, лошадей и рогатый скот, пешими те, кои употребляются без лошадей с зачетом день за день, полутяглые служат 1 1/3 дня в неделю как ниже объяснено.

Поземельное пространство

    По генеральному межеванию 1784 года июня 8 дня в двух отрубах числится указанных десятин земли в одном — 4372 дес. 1278 саженей, во втором 11 999 десятин 1335 саженей, всего вообще 16 744 десятины 213 сажень.

В том числе (десятин):
земл пахотной - 8660
сенокосной - 1729
под господскими фольварковыми строениями - 100
под усадьбой и огородами - 955
под пастбищами и зарослями - 2000
под лесом товарным, строевым и дровяным - 1700
низинными местами и покосами - 572
церковной - 136
под молодыми зарослями - 528
общественной запашкой - 40
реками, озерами, дорогами - 160
неудобной - 100
У крестьян состоит под усадьбами - 955
пахотной - 6159
сенокосной - 1026
под кладбищами и дорогами - 100
у помещика
под строениями и заведениями - 100
пахотной - 2501
вновь отмежеваной - 300
сенокосной - 703

    Леса состоят в полном и непосредственном распоряжении помещика, по малолетии леса под запрещением где ожидается товарный лес, а на отопление крестьяне имеют молодых зарослей довольно. На строение кои в имении Круглом строевых лесных дач недостаточно, то владелец иногда покупает лес от соседских помещиков и крестьянам менее состоятельным не-обходимо нуждающимся позволяет возить лес на постройку домов и другие необходимые надобности без взимания платы.

    По порядку, существующему с давних времен, крестьяне имения Круглое наделялись мерою уволоками, пол уволоками, 1/3 и 1/4 уволоками на дом, каковые наделения продолжительным временем изменились совершенно, распашкою, зарослением или запустением пашни под лес. После покупки имения Круглого нынешним вотченником ныне крестьянские земли м. Круглого, села Илькович, деревень Заречья, Дроздов, Ратча, Чигири, Старкова, Прудков, Рублевска, Бушовки, 1 и 2 Пригань имеют земли. совершенно отмежеванные нанятыми вотченником землемерами, прочим же крестьянам села Комсеничи и других деревень наделена земля по примерному вычислению посева и сенокосов, но и сим землям ныне про-изводится проверка и новые наделения на основании третьяка, т.е. на тягло пашенной 6 десятин, огородной 1 десятину и лугов 1 десятину приглашенным владельцем землемером, а для владельца каждое тягло обязано на основании третьяка обработать 3 десятины в трех полях, каковое количество нарезается на отведенных землях под господские поля. Между крестьянами разделены земли следующим способом: на каждый тяглый двор, то есть на рабочую душу мужского пола с его женой под усадьбу, огород и прочее 1 дес. земли, пахотной весьма удобной в трех полях — 6 дес, сенокосной 1 десятина.

    Полутягловым считается тот мужчина, который имеет 17 лет и до 20 и 21 года еще состоит при отце не отделен и мужчина получает достигнув 17 летнего возраста назначенный ему участок — полутягловую пропорцию земли т.е.: 3 десятины пахотной и 1/2 дес. сенокосной, а огороду не получает т.к. он состоит при отце и неженат. С него требуется 1,5 дня в неделю пригона, когда же он женится или достигнет возраста 21 года в то время назначается ему полный тягловый участок земли то есть 6 дес. пашни, 1 дес. сенокоса и 1 десятина усадебной и требуется отслужить пригону как уже имеющего полное тягло до 3 дней в неделю.

    В случае когда хозяйство крестьянина расстроится, доходит до состояния бобылей и он вподает в невозможность удержать хозяйство по какой-либо его слабости или другой причине, подобные таковым крестьяне имея затруднения в приобретении для себя и семейства содержания от земли либо оною более не может обрабатывать и не имеет способов выручить денег на уплату податей которых причитается на взрослого по раскладу... в год круглым счетом 3 рубля 16 1/3 коп и сверх того они обязаны на уплату владельцу за предоставления пристанища, за попечение над ним о его благосостоянии и дабы по наклонности не предпринял бродяжничества, то все этакого состояния люди определяются временно к экономическим фольварковым полевым работам на господскую запашку, исполняя оную в виде наемников и обучаются лучшей обработке земли пользуясь от экономии жилищем при господском содержании одеждою и продовольствием с платежом за них от экономии государственных податей, снабжаются для работ от экономии сельскими снарядами, а когда кто из них пожелает женится благонадежного поведения и пожелает иметь отмежеваную тя-гловую из запасных землю, тогда наделяется участком земли и водворяется с приличным обзаведением по местности быта крестьянского и по его трудам.

    По таковому порядку всегда полное тягло составляют муж и жена при них могут быть до трех человек детей малолетних, они обязаны иметь дом с прочими службами, лошадей от 1 до 4, с подростками, рогатого скота две коровы и прочий мелкий скот и птицы по старанию к их собственному благосостоянню.

Реки, озера, пруды и пути сообщения

    Имения Круглого местечка и некоторая часть деревень, расположенных по берегу р. Друти на 35 верст частью над другою полурекой Вабич так же в средине в местечке Круглом малая речка Ситня и на оной пруд, в деревнях Ратче, Волконосове и Новопрудье речка Кляповка, и на оной пруд в селе Ильковичи ручей Неропля и на оном пруд. В имении этом всех прудов 7, колодцев 33, в мызах — 14, при корчмах — 4, в двух полуреках Друти на 35 верст и Вабич на 5 верст крестьянам дозволяется ловить рыбу без всякого возмездия, но они должны рачительно отбывать всю Господную повинность от 2 до 3 дней в неделю. На полуреке Друть иногда сплавливается товарный лес по крайней нужде лесопромышленников затруднительного доставления леса к лучшим рекам, сплав по сей реке неудобен по мелководью и весьма излучистому оной течению.

    Через имение проходят дороги прежняя почтовая из губернского города Могилева на местечко Толочин и на губернский город Минск, коммерческие из города Могилева в местечко Тетерин и в Минск, проселочные в местечко Белыничи, в Шклов и в прочие окрестные места.

Хозяйственные заведения

    Господские хозяйственные строения помещика состоят в означенных фольварках как-то: Круглом, Павлове, Заречье, Крестингове, Адольфове, Ильковичах, Екатерингове, полуфольварках Бушовке, Поповке, Криулине и Вейне.

в местечке Круглом— 76
Ильковичах — 51
селе Ратче — 29 д.
Вуйлове — 48
Новопрудье — 34
Лубяных — 33
д. Волконосове — 26
Прудках — 13
Чигирях — 31
Старках — 15
Комсеничах — 58
Заречьи — 25
Кляпиничах — 42
Дроздах — 23
Бушовке — 14
Поповке — 15
Рублевске — 20
Пригани 1 — 16
Криулине — 13
Пригани 2 — 17
Баньках — 14

ИТОГО: 703 дома
постоялых домов — 4
Корчем — 16
мельниц водяных — 7
всего на оных поставов — 13
мельниц воловых на 1 поставе — 1
садов фруктовых — 4
лошадей господских — 115
волов для работы — 207
прочего рогатого скота — 800
овец простых — 400
свиней — 50

    Сукно, полотно или холст вырабатывается только на нужды экономические и частично в продажу. Пивоварня — 1, на ней вырабатывается пива в год до 800 ведер, когда требуется.

    Винокуренных заводов деревянных паровых — 2 в полном действии с суточным затором. Попечением владельца более выкуривается водки из картофеля. Винокурение производится смотря по требованию, но обыкновенно с 1 октября по 23 апреля, то есть 7 месяцев. Выкуривание вина производится до 20 000 ведер добротою в 23 градуса, но... выкуривается только 10 000 ведер водки на продажу по контракту и для барды на поддержание скота.

    Смола выкурывается по малому количеству леса только на свои экономические нужды.

    Завод скипидарный один на нем выкуривается скипидару до 100 пудов на продажу.

    Обыкновенных кузниц в имении — 8, на них производится обыкновенная кузнецкая работа для экономических надобностей.

    Лес употребляется только для своих надобностей, частью есть и товарный.

    Питейная продажа в местечке Круглом отдана в откупное содержанйе за 1000 рублей серебром в год от помещика производится в селениях и в деревнях, выручка от оной в год средним числом в последнем случае до 1000 руб. серебром. Сидельцы в питейных домах в м. Круглом из евреев, в селениях же деревнях и постоялых дворах по дорогам сидельцы из хри-стиан. Евреи нигде не допущены.

Образ хлебопашества

    Хлебопашество ведется в фольварке Круглом, Павлово и Адольфове десятипольное, плодопеременное с посевом трав, клеверу, типогратису н частью люцерны.

    В фольварке Екатерингове — 7-польное. В Крестингове — шестипольное и в полуфольварке Криулино четырехпольное плодопеременное с посевом трав. Поля обрабатывают обыкновенной местной сохой, без перекладки палицы ... боронуется деревянной бороной тоже в одну лошадь.

    Крестьяне сеют большей частью: рожь, пшеницу, ячмень, овес, горох, чечевицу, боб, гречиху, коноплю, лен, картофель, лук, бураки и прочие огородные растения.

    Хозяйство сего имения назад тому лет 10 было весьма опущено, поля оставалйсь без удобрения от чего пришли в истощение теперь только начинают оные удобрять сходно правилам хозяйствования в данной местности.

    Ныне покуда еще под господские фольварковые поля отведенные земли не совсем распаханы...

Место и способ сбыта произведения

    Помещик продает свои произведения ииогда на месте, а иногда со своей доставкой в город Могилев, Витебск, Оршу, в местечки Белыничи, Шклов, Толочин, Бобр, а иногда при урожаях нашего края требуется и до Минска. В первом случае покупщикам не возбраняется нанимать для транспорта местных крестьян... Иногда помещик проданные продукты по большей части по зимнему пути доставляет сам в город, местечки и на пристани на крестьянских лошадях расстоянием от местожительства не далее 120 верст.

    Крестьяне сбывают свою продукцию без всякого ограничения со стороны экономии и сбывают куда они считают для себя выгодным, оставляя всегда под наблюдением экономии посевной хлеб на лицо.

Состояние средств к обеспечению народного продовольствия

    На случай неурожая крестьяне обеспечены бывают собираемым в сельские запасные магазины гарнцовым хлебом, которого на основании высочайшего правила взимается с ревизской души мужского пола озимого 4 и ярового 2 гарнца в год.

Количество и способ уплаты государственных податей

    Взимается с помещика в год 1308 рублей 63 копейки пошлины за винокурение.

Состояние и промыслы крестьян

    Состояние крестьян было удовлетворительным у них скота имелось
рабочего: лошадей - 1079
волов - 30
нерабочего: крупного - 1081
мелкого - 2925

    По причине падежа в прошлом и нынешнем году выпало у крестьян лошадей до 200, рогатого скота до 300, овец до 2000 голов. Увеличить его в короткие сроки невозможно на это нужно времени от 10 до 15 лет и так необходимо оный покупать на значительную сумму ... если бы и положить на сие капитал владельца то, оного с крестьян взыскать невозможно да и купленный скот не может расплаживаться в значительных количествах из-за случающихся частых общих падежей, частью от заразительных болезней и от затруднительности заготовления на зиму корма по изменчивости нашего климата (скот на домашнем корму с 20 октября и до 20 апреля, а то и до 1 мая).

    Пчеловодство у крестьян домашнее, иногда таковое бывает изобильным и экономия с этого никакого платежа не взыскивает. По случаю мокроты и холода во все лето 1840 г. и похолодности зимы 1845 года пчелы у крестьян вымерли в немалом количестве... ныне находится на лицо ульев с пчелами 191.

    В этом имении есть и мастеровые разных лесных изделий, резчиков по дереву, столяра разных мебелей высшего сорта и разной деревянной посуды, простых колес, саней и других для хозяйства снарядов, а так же слесаря, кузнецы, медники и ткачи.

Свод статей местного дохода

    Имение это до покупки нынешним владельцем, управлением прежних распоряжений в полном смысле все хозяйство было разорено и находясь большею частью в Опекунском управлении доведено до публичной продажи. По покупке оного в 1833 году не найдено было рогатого скота, которого за прежним владельцем было удерживаемо весьма мало. Земля большей частью была выпахана и запущена зарослями, крестьяне доведены до бедности и ни-щеты, запашка была весьма незначительная, ныне положен значительный капитал на вспомоществование крестьян для покупки ими лошадей и других необходимостей и покупку для фольварков скота, распаханы вновь и прибавлены поля, устроены вновь фольварки и полуфольварки.

Ныне дохода получается:
от земледелия — 5500 руб. сер.
скотоводства — 1100
продажи питей и аренды — 2500
мельниц — 450
птицеводства — 30
садоводства — 150

    Рыбной ловли можно было бы получать дохода на 300 руб., но рыбу помещик обращает на его выгоду и с разрешения его временно позволено крестьянам пользоваться.

Право на собственность

    Имение это досталось покупкою с аукционного торга по купчей крепости в Санкт-Петербургской палате гражданского суда 26 июля 1833 года от Санкт-Петербургского опекунского совета совершенной, управляется в частности экономами или приказчиками под общим распоряжением владельца, а в отсутствии его по доверенности управляющим.

    Барщина от 2,5 до 2 2/3 дней в неделю.

    Кроме барщины обработка натурою земли, подводная повинность и ночная стража и более никаких повинностей.

    Церковную землю прихожаие по положению обрабатывать будут натурою по отмежеванию таковой земли для священиков. В имении Круглом находится три приходских церкви и три священика.

    Крестьяне сего имения исповедания православного. В сем имении церквей приходских три: бывшая придворная одна и упраздненная приходская одна, всего пять церквей, четыре в должном состоянии, однако не новые, а упраздненная уже и очень ветхая.

    Земские и общественные повинности как то: починка дорог, делание и поправка участковых мостов, плотин по раскладу предводителя дворянства и по назначению земского полицейского отбывается обществом по очереди. В должности полицейских состоит 26 человек и церковные старосты — 3 и их жены барщины вовсе не служат.

    ... по порядку от давна существующему владелец взимает с крестьян со всякого тягла грибов полуфунта, ягод кварту, со 120 десятин пахотной земли барана — 1, с 12 десятин курицу 1, и 10 яиц. Такая легкая дань в благодарность за выгоду пастбищ по мелким зарослям помещика и за рыбную ловлю долгу на крестьянах с 1833 по 1846 годы 20 000 рублей сер.

    Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, фонд 2221, воп. 1, спр. 14, лл. 94—107 адв., 109—115адв., 120 адв., 121.


АБ ІНВЕНТАРАХ ПАМЕШЧЫЦКІХ МАЁНТКАЎ МАГІЛЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ


1847 г.


    Инвентарь имения Шепелевичи графов Шуваловых.

    ...Шепелевичи лежат в Могилевском уезде, в 3-м стане. К нему принадлежит три фольварка и 11 деревень, в коих числится по последней 8 переписи 1292 души мужского пола и 1406 женского пола; ныне на лицо 1388 душ муж. пола и 1319 душ жен. пола. Тяглых домов 317, работников муж. пола 637, женск. пола 607. Бобылей муж. пола 31, жен. 44. Людей дворовых и огородников не имеется. В поземельном пространстве заключает в себе имение 9931 дес. 1652 саж. в том числе:

усадебной и огородной — 448
пахотной — 4815
сенокосной — 787
под лесом — 2352 дес. 1305 саж.
под зарослями 868, а остальная неудобная.
Хлебопашество ведется трехпольное.

    ... Инвентарь имения Мартьяновичи, владение помещика Петра Сипайлы. Имение положено в Могилевском уезде, в 3-м стане. Состоит оно из фольварка и деревни, в коих числится по последней ревизии крестьян муж. пола 61, жен. пола 79, наличных по инвентарю муж. 61, жен. 73. Из чего видно, что после ревизии убыло только 2 души женского пола. Тяглых дворов 17, работников 30, работниц 42. Всей земли показано 791 дес. 2002 саж., из этого числа для крестьян отведено 288 дес. с наделением на каждое тягло по 1/2 дес. усадебной, 6 пахотной и 1 1/2 дес. сенокосной. Остальные земли состоят в распоряжении владельца.

    Почва земли серая, черноземная; хлебопашество простое трехпольное.

    Инвентарь имения Хролицево, владение помещицы Нимфы Зубовичевой, Елены и Александры Корсковых. Имение это положено в Могилевском уезде, в 3-м стане... Составляет оно из двух деревень и одного фольварка, в коих числится по последней переписи крестьян муж. пола — 125, женского 128, наличных по инвентарю муж. 108, жен. 104. За тем убыло после ревизии муж. 14, жен. 24 душ. Тягловых дворов 31, в них работников 62, работниц 59. Всей земли показано 1000 (?) дес., из этого числа для крестьян выделено 450 дес. с наделением оной на всякое тягло по 1 1/3 дес. усадебной, 6 пахотной и 1 1/3 сенокосной.

    Из лесу отпускается крестьянам только на отопление, а строевого лесу нет.

    Хлебопашество простое, трехпольное.

    ... Инвентарь имения Тубышки владения помещика полковника Григория Черняева, положено Могилевского уезда, в 3-м стане.

    ... имение состоит из фольварка Тубышки и села того же названия, в сем имении по последней 8 переписи насчитывалось крестьян: муж. пола 159, жен. пола 168, налично по инвентарю 175 муж. и 177 жен. душ.

    ... Хозяйственных тягловых дворов 46, в них работников 85, работниц 76. Имущество крестьян следующее:

лошадей — 130
волов — 3
коров — 104
мелкого скота — 199 штук
пчел — 9 ульев

    В поземельном пространстве сего имения числится 1037 дес, из оной земли отведено крестьянам:

усадебной и огородной — 83 десятины
пахотной — 425 дес.
сенокосной — 85 дес.

    На всякое тягло по 1 десятине на огород и усадьбу, по 5 десятин пашни и по 1 десятине сенокоса. Оставшаяся земля находится во владении экономии.

    ...Инвентарь имения Малое Орово помещика Олиховского, положено Могилевского уезда, в 3-м стане. Состоит из 2-х фольваркоа, села и двух деревень, в имении крестьян по 8 ревизии муж.пола 49, женского 49, наличных муж. 52, жен. 45 душ. Хозяйственных тяглых дворов 13, в них работников 25, работниц 21. Имущество крестьян следующее: лошадей 30, коров 31, мелкого скота 76.

    В поземельном отношении сего имения числится 810 десятин.

    Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 1287, воп. 1, спр. 18712, лл. 87, 87 адѳ., 97, 99, 99 адѳ., 107.


ІНВЕНТАР МАЁНТКА ЦЯЦЕРЫН ПАМЕШЧЫКА І.І.ЛІПСКАГА, МЯСТЭЧКА ЦЯЦЕРЫН, ФАЛЬВАРКАЎ МІХАЛАЎ, ЯНАЎ, ВЁСАК ГЛЫБОКІЯ, ЗЕЛЯНКОВА МАГІЛЁЎСКАГА ПАВЕТА


1848 г.


Статистическое описание имения Иосифа Игнатовича Липского



    Имение называемое Тетерин Могилевской губернии и уезда в 3 стане Расстояние от губ. города Могилева 43, Витебска 125, Минска 150, Смоленска — 165 верст.

    От уездного города Копыся 40, Орши — 60, Быхова — 71, Борисова — 76. От торгового местечка Шклова — 35 верст.

    От почтовой на Минск дороги — 25 верст.

    Коммерческие дороги на сие имение лежат из г.Могилева на город Минск и в м. Бобр на большую почтовую дорогу.

    В местечке Тетерин находится фольварков — 4, местечко — 1 и деревень — 7, как-то:

    1. Фольварок Тетерино к нему служат пригон крестьяне при самом фольварке местечка Тетерин в нем ревизских душ муж. пола 283, жен. пола 334, наличных муж. пола 247, жен. пола 294; деревни Липска в 4 верстах в ней ревизских душ муж. пола 108 и жен. пола 127; наличных муж. пола 122 и жен. пола 134; деревни Улужья в 3 верстах в ней ревизских душ муж. пола 105, жен. пола 104, наличных муж. пола 113, жен. пола 111.

    2. Фольварок Яново, к нему служат пригон крестьяне деревень Храпы в 2 верстах в ней ревизских душ муж. пола 159, жен. пола 177, наличных муж. пола 144, жен. пола 147, деревни Шолковинья — в 4 верстах ревизских душ муж. пола — 41, жен. пола — 50, наличных муж. пола 43, жен. пола 44.

    3. Михалово к нему служат пригон крестьяне деревни Зеленково в 2 верстах в ней ревизских душ муж. пола 146, жен. пола 157, наличных муж. пола 139, жен. пола 154, деревни Глыбокое в 2 верстах в ней ревизских душ муж. пола 118, жен. пола 104, наличных муж. пола 109, жен. пола 101; деревни Костюковичи в 4-х верстах, в ней ревизских душ муж. пола 157, жен. пола 166, наличных муж. пола 151, жен. пола 163.

    4. Юльяново в нем обрабатывается земля определенными из других фольварков паробками: итого всего народонаселения ревизских душ муж. пола 1130 и женского пола 1219, наличных муж. пола 1068, женского — 1148.

    в том числе

    семейств хозяйских, или хозяйских домов 275, в них мужчин работников 569 душ, женщин работниц 33 души.

Поземельное пространство

    По плану, составленному 21 октября 1800 года Могилевским уездным землемером Подолинским числится земли удобной и неудобной, всего при трех имениях как-то Тетерин, Павловичах и Шепелевичах (так как имения эти в то время состояли в единственном владении Его Сиятельства фельдмаршала графа Николая Ивановича Салтыкова) 33 202 десятин 285 сажень, к имению Тетерин из всей приписанной массы земли принадлежит 1/3, то есть 11 067 десятин 805 сажен. Господской пахотной в Тетерине в 3-х полях 900 десятин,

в том числе
земли пахотной — 4927 дес.
сенокосной — 790
под господскими фольварковыми строениями — 36
под усадьбой и огородом — 601
лесом строевым и дровяным — 3804
низменными местами сенокосами — 101 дес.
церковной — 72
под пастбищами — 5
под молодыми зарослями — 50
под реками, дорогами — 12
неудобной — 669 895 саж.

    Указанные земли распределены между экономией и крестьянами следующим образом:

У крестьян
под усадьбами и огородами — 601 дес
пахотной — 3606 дес.
сенокосной — 601 дес.
Особого пастбища нет, но скот крестьяне пускают по молодым зарослям.

У помещика
под строениями и заведениями — 36 дес.
пахотной — 900
сенокосной — 180
Остальную землю помещик употребляет по своему усмотрению.

    Между крестьянами земли распределены следующим образом: на каждую рабочую душу мужского и женского пола под усадьбу и огород и прочее 1/2 десятины, земли пахотной в 3-х полях 3 десятины, сенокосной 1 /2 десятины...

    Имения Тетерин некоторая часть деревень расположена по берегу полуреки Друти на 8 верст. В фольварке Юльяны протекает речка Осливка, в имении всех прудов — 2, колодцев — 13. В полуреке Друти на 8 верстах и в речке Осливке крестьянам дозволяется ловить рыбу. На Друти иногда сплавляется товарный лес. Через имение проходят дороги коммерческие из Бобра до города Могилева и проселочные в разные окрестные места.

    Господские строения стоят в фольварках мест: Тетерин, Янов, Михалов и Юльянов.

    Крестьяне имели домов с прочими службами:

в м. Тетерин — 66
в д. Липск — 30
Улужье — 27
Храпы — 37
Шолковинье — 11
Зеленково — 37
Глыбокое — 30
Костюковичи — 37
Постоялых дворов — 2
корчем — 6
выставка — 1
мельниц водяных — 2, одна в м. Тетерино на р. Друти о 3-х поставах и в ф. Михалов на одном поставе
воловых мельниц об 1 поставе — 1
сад фруктовый — 1
лошадей экономических — 20
волов для работы — 50
прочего рогатого скота — 450
овец простых — 60
свиней — 50

    Сукна, полотно и холст вырабатываются только на экономические нужды. Заводов винокуренных паровых два, один в м. Тетерино на 50 пудов затору, 2-ой в ф. Михалов на 40 пудов. С 1 октября по 25 апреля выкуривается до 10 600 ведер в 23 градуса.

    Кузниц в имении 3

    От питейной продажи выручка в год до 1500 руб. Сидельцы в питейных домах из христиан, евреи нигде, кроме Тетерина, не допущены. Хлебопашество простое трехпольное.

    Налог за винокурение в год 706 руб. 25 коп.

    Скота рабочего:

лошадей — 432
волов — 71

    нерабочего:

крупного — 530
мелкого — 948
Пало лошадей до 140 в прошлом и нынешнем 1848 г.
рогатого скота — 275
овец — 128

Свод статей местного дохода



от земледелия от 4 до 5 тысяч
скотоводства — 500 рублей
питейной продажи — 1500
мельниц — 200
птицеводства — 100
от винокуренного завода — 1000

Право собственности

    Имение это принадлежит настоящему владельцу по дарственной записи из Двора Минского Епископа Матвея Андреевича Липского.

    Барщина 2 дня в неделю.

    В имении 2 церкви и 2 священника.

    Крестьяне православные; две церкви, одна в должном состоянии, но не новая, а другая совершенно новая, построена самим владельцем.

    Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусъ, фонд 2221, воп. 1, спр. 17, лл. 39, 39 адв., 40, 41, 41 адв., 46.


ІНВЕНТАР МАЁНТКА ПАЎЛАВІЧЫ ПАМЕШЧЫКА САЛТЫКОВА, СЯЛА ПАЎЛАВІЧЫ, ВЁСАК ХІЛЬКАВІЧЫ, МАРЦЫЯНАВІЧЫ, ДАРОШКАВІЧЫ, МІХАЙЛАВА, КАЗІМІРОВА, СЛАБОДКІ, ЛІХІНІЧЫ, ЗАСЦЕНКАЎ УЗДОРНЫ, ГАТАЎШЧЫНА


1848—49 гг.


Статистическое описание имения Павловичи помещика покойного князя Салтыкова.

     Имение, называемое Павловичи, состоит Могилевской губернии и уезда в 3 стане.

    Расстояние а) от губ. городов: Могилева — 52, Витебска — 112, Минска — 160 и Смоленска — 160 верст. От уездных городов Копысь — 40, Орши — 57, Быхова — 85, Борисова — 66 верст, от торгового местечка Шклова — 39 верст.

    От почтовой дороги, идущей на Минск — 25 верст. Коммерческая дорога на сие имение лежит из Могилева на г. Минск и в м. Бобр на большую почтовую дорогу.

    В имении Павловичах находится фольварка три, село — 1 и деревень — 8, как-то: фольварок Павловичи, при самом фольварке село Павловичи, в нем ревизских душ муж. пола 276, жен. пола 290, наличных муж. пола 261, жен. пола — 287; деревня Хильковичи, тоже при самом фольварке, в ней ревизских душ муж. пола 83, жен. пола 83, наличных муж. пола 81, жен. пола 80. Деревня Мартьяновичи в 1 1/4 версты, в ней ревизских душ муж. пола 186, жен. пола 192, наличных муж. пола 175, жен. пола 178. Застенок Аладенка в 6 верстах в нем ревизских душ муж. пола 11, жен. пола 17, наличных муж. пола 13, жен. пола 19. Застенок Вздорное, в нем ревизских душ муж. пола 18, жен. пола 19, наличных муж. пола 11, жен. пола 15. Деревня Дорошковичи от фольварка 4 версты, в ней ревизских душ муж. пола 107, жен. пола 118, наличных муж. пола 109, жен. пола 114. Деревня Гатовщина в шести верстах, в ней ревизских душ муж. пола 16, жен. пола 13, наличных муж. пола 12, жен. пола 15. Деревня Михайлово в 3-х верстах, в ней ревизских душ муж. пола 157, жен. пола 131, наличных муж. пола 139, жен. 141.

    2-й фольварок Лихиничи, к нему служат пригон крестьяне д. Лихиничи при самом фольварке, в ней ревизских душ муж. пола 189, жен. пола 191, наличных муж. пола 174, жен. пола 181.

    Деревни Слободка в 2-х верстах, в ней ревизских душ муж. пола 86, жен. пола 86, наличных муж. пола 85, жен. 94.

    3-й фольварок Александрово, к нему служат пригон крестьяне Казимирово в 1 1 /2 версты, в ней ревизских душ муж. пола 98, жен. пола 83, наличных муж. пола 96, жен. пола 97 душ. Итого всего народонаселения ревизских душ муж. пола 1227, жен. пола 1229, наличных муж. пола 1156, жен. пола 1221 душ, в том числе семейств хозяйских или хозяйских домов 279, в них рабочих мужского пола 588, работниц жен. пола 626 душ.

Поземельное пространство

     По плану, составленному 21 октября 1800 г. гор. Могилева уездным землемером Подалинским числится земли удобной и неудобной, всего при трех имениях, как-то Павловичи, Тетерин и Шепелевичи 1 тыс. имения эти в то время состояли в единственном владении Его Сиятельства фельдмаршала графа Николая Ивановича Салтыкова (33 202 десятины 285 сажень).

    К имению Павловичам из всей прописанной массы земли принадлежит третья часть, то есть 11 067 дес. 895 саж.
в том числе
земли пахотной — 4401 дес.
сенокосной — 713
под усадьбой и огород — 62
лесом строевым и дровян. — 1500
низменными местами, на которых приготовляют сенокосы — 72
церковной — 36
кладбищами — 4
под зарослями — 1,306
под реками и дорогами — 95
неудобной — 292
Показанные земли распределяются между экономией и крестьянами следующим образом: у крестьян состоит:
под усадьбами и огородами — 607 десятин
пахотной — 3642
сенокосной — 607
Особого пастбища нет — скот пускается по молодым зарослям...
У помещика:
под строениями и заведениями — 15 дес.
пахотной — 759
сенокосной — 106
Леса в полном распоряжении помещика.

    Между крестьянами земли распределены следующим образом: на каждую рабочую душу женского и мужского пола под усадьбу и огород полдесятины, пахотной в трех полях три десятины и сенокосной полдесятины.

    Имения Павловичы, некоторая часть деревень оного расположены по берегу полуреки Друти на 10 верст, так же в средине имения в деревне Лихиничи ручей Пойло, в деревне Дорогиловичах, селе Павловичах речка Осливка и на оной пруд. В имении этом всех прудов 1; колодцев 29, в полуреке Друти на 10 верст и в речке Осливке крестьянам дозволяется ловить рыбу без особого вознаграждения. По реке Друти иногда сплавливается товарный лес.

    Через имение проходят дороги коммерческие: из Могилева в г. Минск и м. Бобр, проселочные в разные окрестные места.

    Господские хозяйственные заведения или строения состоят в ниже означенных фольварках, как-то: при селе Павловичах, при деревне Лихиничах и в Александрове.

    Крестьяне имеют домов с прочими службами:
в с. Павловичи — 68
д. Лихиничи — 43
Хильковичи — 20
Мартьяновичи — 42
Дорошковичи — 22
Гатовщине — 3
Михейкове — 32
Слободке — 21
Казимирове — 21
Застенке Аладенка — 3
Застенке Вздорный — 4
Итого — 279
корчем — 9
мельниц водяных на 2 постава — 1
сукновальня на 1 постав с 2-мя ступами — 1
мельниц весовых — 1
сад фруктовый — 1
лошадей экономических — 12
волов для работы — 73
прочего рогатого скота — 210
овец простых — 15
свиней — 47

    Сукно, полотно и холст вырабатываются только для экономических надобностей.

    В ф.Павловичи винокуренный завод паровой сделанный из глины с примесью вереса — 1, в полном действии с суточным затором в 60 пудов. Выкурка простирается до 10 600 ведер в 23 градуса.

    Смола простая выкуривается только на свои экономические надобности.

    Обыкновенных кузниц в имении 4, на них производятся обыкновенные кузнецкие работы для крестьян и экономических надобностей.

    Питейные продажи производятся от экономии в селении и деревнях выручается от оной в год средним числом до 1000 руб. серебром. Сидельцы в питейных домах из крестьян, евреи нигде не допущены.

    Хлебопашество ведется простое трехпольное, в господских фольварках из зерновых — рожь, пшеница озимая и яровая, овес, ячмень, гречиха, конопли, лен; из струковых горох, из корнеплодов картофель.

    Крестьяне сеют большей частью: рожь, пшеницу, ячмень, овес, горох, гречиху, коноплю, лен, картофель, лук, бураки.
Крестьянский долг экономии — 11 732 руб. серебром.
За винокурение — 682 руб. сер.
Состояние крестьян удовлетворительное
У них скота рабочего: лошадей — 712
нерабочего: крупного — 776
мелкого — 1342
Но по причине падежа в прошлом году
лошади — до 160
рогатый скот — 300
овец — 1000

    После мокроты и холода в лето 1844 и 1846 гт. и по непостоянству зимы 1846 г. пчелы у крестьян вымерли... и теперь в наличии 216 улей с пчелами.

Свод статей местного дохода



от земледелия — 3600 руб.
от скотоводства — 250 руб.
от продажи питей — 1500
от мельниц — 100
от винокуренного завода — 1000

Право собственности:

     Имение это (Павловичи) Государынею императрицею Екатериной II пожаловано генерал-фельдмаршалу графу Николаю Ивановичу Салтыкову, по смерти его досталось в наследство родному брату его Александру Ивановичу князю Салтыкову, по смерти этого досталось сыну его нынешнему владельцу Юрию Александровйчу Салтыкову. — Управляется по уполномочию от матери вотченника вдовы Тайной Советницы княгини Наталии Юрьевны Салтыковой Головниной Опекунши Дворянином Коллежским Регистратором Григорием Михайловичем Любомирским.

    Барщина взимается по три дня в неделю.

    Кроме барщины и ночной стражи крестьяне не исполняют никаких повинностей.

    В имении Павловичи находится приходская одна церковь и один священник.

    Некоторая часть крестьян сего имения состоит прихожанами Круглянской церкви.

    В сем имении церковь приходская одна в должном состоянии, однако не новая.

    Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, фонд 2221, воп. 1, спр. 14, лл. 49, 49 адв., 50, 50 адв., 51, 51 адв., 52, 54 адв., 55, 56, 56 адв., 57.


КРУГЛЯНШЧЫНА Ў СЯРЭДЗІНЕ IXX СТАГОДДЗЯ


    Працэс аднаўлення разбуранай вайной 1812 г. памешчыцкай гаспадаркі расцягнуўся на доўгія гады. Так, Круглянскі маёнтак яшчэ і ў 1833 г. «в полном смысле...был разорен. Земля большей частью была выпахана и запущена зарослями, крестьяне доведены до бедности и нищеты, запашка была весьма незначительная. Рогатого скота в имении не было вовсе» (Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 2221, воп. 1, л. 112). Аднак да 1840-х гт. становішча пачало выпраўляцца. Гэтаму спрыяла дабратворная кан'юнктура на хлебным рынку.

    Памешчыкі, імкнучыся атрымаць максімальны даход ад сваіх гаспадарак, расшыралі пасяўныя плошчы, уводзілі новыя культуры, пачыналі выкарыстоўваць найноўшыя рацыянальныя спосабы вядзення гаспадаркі. Найбольш ярка гэты працэс праявіўся ў Круглянскім маёнтку, які ў 1833 г. набыў князь С.А.Крапоткін на аўкцыённых таргах у Санкт-Пецярбургскага апякунскага савета. У 1846 г. у валоданні князя Крапоткіна было мястэчка Круглае і 20 вёсак, у якіх былі 703 дамы і 4442 душы жыхароў абодвух полаў. Круглянскі маёнтак дзяліўся на 7 фальваркаў і 4 паўфальваркі. Да кожнага фальварка прымацоўваліся сяляне пэўных вёсак, якія павінны былі адпрацоўваць «прыгоны» на панскай фальварковай зямлі. Кіравалі фальваркам аканомы, або прыказчыкі, пад агульным распараджэннем самога князя Крапоткіна.

    Зямлі ў маёнтку было 16 744 дзесяціны 213 сажняў. З гэтай колькасці зямлі на панскае ворыва адводзілася толькі каля 30%. Але памешчык стараўся павялічыць свае даходы за кошт павелічэння панскага ворыва і ў 1846 г. зноў адмежаваў сабе 300 дзесяцін ворнай зямлі.

    Адным з першых у Магілёўскай губерні Крапоткін увёў у сваім маёнтку шматпольны севазварот. Так, у фальварках Круглае, Паўлава і Адольфава «хлебопашество ведется десятипольное, плодопеременное с посевом трав, клеверу, типогратису и частью люцерны, в фольварке Екатериновке — 7-польное...» (Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 2221, воп. 1, л. 963). Палепшаная сістэма землекарыстання значна павысіла ўраджаі ў маёнтку князя. Атрыманы тавар Крапоткін збы-ваў іншы раз на месцы, а здаралася, і ў гарадах Магілёў, Орша, Талачын, у навакольных мястэчках Шклоў, Бялынічы і інш. Пры асабліва вялікіх ураджаях тавар вазілі нават у Мінск.

    У інвентары 1846 г. указваецца, што даход маёнтка ад земляробства складаў 5500 рублёў серабром у год.

    Важнай крыніцай даходу Круглянскага маентка з яўлялася вінакурэнне. Для гэтай мэты князь трымаў 2 драўляныя паравыя вінакурныя заводы. На гэ-тых заводах гарэлку рабілі пераважна з бульбы, для чаго ў гаспадарцы павялічыліся плошчы пад гэтай культурай. Вінакурэнне праводзілася ў перыяд з кастрычніка да 23 красавіка, атрымлівалі «до 20 000 ведер вина добротой в 23 градуса и 10 000 ведер водки на продажу по контракту и для барды на поддержание скота» (там жа, л. 102). Была ў мястэчку Круглае і піваварня, на якой выраблялася да 800 вёдзер піва ў год.

    У сярэдзіне IXX ст. ў маёнтку князя Крапоткіна былі 4 заезныя дамы і 16 корчмаў. Продаж напояў і арэнда прыносілі князю серабром 2500 рублёў у год.

    Спрабаваў князь у сваім маёнтку разводзіць танкарунных авечак, паколькі воўна ў 1830-я гг. цанілася вельмі дорага. Але пасля паморку авечак у 1844—45 гг., калі ў гаспадарцы падохла больш за 2000 галоў, Крапоткін адмовіўся ад гэтага прадпрыемства. У 1846 г. у яго было толькі 400 галоў простых авечак. Усяго жывёлагадоўля давала 1100 рублёў у год.

    У маёнтку 7 вадзяных млыноў з 16 паставамі і 1 валовы млын з 1 паставам. Млыны прыносілі 450 рублёў у год. 4 пладовыя сады давалі Крапоткіну яшчэ 150 рублёў.

    Таварнага лесу ў гаспадарцы было нямнога. Таму Крапоткін рабіў штучныя пасадкі, куды найстражэй было забаронена хадзіць сялянам. Па прычыне недахопу лесу ў гаспадарцы выкурвалася малая колькасць смалы толькі на свае эканамічныя патрэбы. Затое адзін шкіпінарны завод выкурваў да 100 пудоў шкіпінару на продаж.

    Паводле парадку, які існаваў з даўніх часоў, сяляне маёнтка Круглае надзяляліся зямлёй у памеры 1 валокі, 1/2, 1/3 і нават 1/4 валокі на дом. Паводле інвентара за 1846 г., гэтыя «наделения продолжительным временем изменились совершенно распашкою, зарослением или запустением пашни под лес». Таму пасля пакупкі памесця князем Крапоткіным сялянскія землі былі нанава адмежаваны нанятым князем землямерам. Надзяленне сялян зямлёй рабілася на аснове «траццяка», г.зн. на кожную цяглавую сялянскую гаспадарку адводзілася 6 дзесяцін ворыва, 1 дзесяціна агароднай зямлі і 1 дзесяціна сенажацяў. Пры гэтым ворыўная зямля «весьма удобная» наразалася ў трох палях, што замацоўвала трохпольнае вядзенне гаспадаркі. Такім чынам, кожная цяглавая сялянская гаспадарка мела сярэдні надзел 8 дзесяцін, што было сярэднім паказчыкам па Магілёўскай губерні.

    За гэты надзел кожнае «цягло» павінна было апрацаваць для ўладальніка 3 дзесяціны ў 3 палях. Кожная рабочая душа мужчынскага і жаночага полу адпрацоўвала паншчыну ад 2,5 да 3 дзён на тыдзень. Акрамя гэтага, сяляне яшчэ неслі падводную павіннасць і начную варту. А ў «благодарность за выгоду пастбищ по мелким зарослям и за рыбную ловлю владелец взимал с крестьян «лесную дань»: со всякого тягла грибов пол-фунта, ягод кварту, со 120 десятин пахотной земли барана одного, с 12 десятин курицу одну и 12 яйц».

    Стан Круглянскага маёнтка ў інвентары 1846 г. прызнаны здавальняючым. на 596 цяглавых дамоў прыпадала 1079 коней і 1081 карова, гэта значыць, крыху менш як 2 галавы на кожную сялянскую гаспадарку. У той жа час у самога памешчыка было 115 коней і 800 кароў. Пры малой ураджайнасці сабранага збожжа сялянам ледзьве хапала на пракорм да наступнага ўраджаю.

    Таксама, як і Круглянскае памесце князя Крапоткіна, былі пабудаваны іншыя панскія гаспадаркі.

    У больш дрэнным становішчы аказаліся сяляне казённых памесцяў. На Кругляншчыне было адно казённае памесце куды ўваходзілі сяло Дудаковічы, вёскі Пасырава, Зубава, Арэхаўка, Замошша і інш. Казённыя памесці аддаваліся ў арэнду чыноўнікам. За час арэнды тыя імкнуліся выціснуць з сялян усё, што можна, не саромеліся павялічваць павіннасці.

    Аб бядотным становішчы сялян Дудаковіцкага казённага памесця даносіў у 1845 г. у Міністэрства дзяржаўных маёмасцей стацкі саветнік Расійскі. Вось што ён пісаў у сваім данясенні: «...прошлогодний неурожай лишил многих государственных крестьян собственными средствами продовольствоваться до нового урожая и к обсеменению яровых полей. Озимый и яровой хлеб родился у них весьма скудно и дурного качества, греча, лен, конопли, картофель и огородные овощи совершенно пропали, а от постоянно продолжавшихся дождей оказывается весьма ощутимый недостаток в хорошем корме для скота, что было причиной частых скотских падежей...» (Белоруссия в эпоху феодализма. Мн., 1961. Т. 3. С. 278). Гаротнае становішча дудаковіцкіх сялян саветнік Расійскі тлумачыў таксама «неспособностью и леностью к ремеслам и промыслам... и пристрастием их к горячительным напиткам».

    Казённыя памесці да 1840-х г. знаходзіліся на так званым «хозяйском положении», гэта значыць, што сяляне гэтых маёнткаў выконвалі паншчыну. У красавіку 1844 г. дзяржаўныя сяляне былі пераведзены на аброк, што некалькі палепшыла іх становішча.

Ю.Е.Бабіцкі, Р.В.Баравы.


АДМЕНА ПРЫГОННАГА ПРАВА I ПАЎСТАННЕ 1863 г.


    У 1861 г. у Расіі было адменена прыгоннае права. У Магілёўскай губерні надзяленне сялян зямлёй праводзілася паводле мясцовага «Палажэння для губерняў вялікарасійскіх, новарасійскіх і беларускіх», дзе захоўвалася абшчыннае землекарыстанне. Былі ўстаноўлены вышэйшы і ніжэйшы памеры зямельнага надзелу. Ва «Устаўной грамаце» сяла Круглае памешчыкаў Крапоткіных вышэйшы надзел на 1 душу мужчынскага полу складаў 4 дзесяціны 1200 сажняў. Але і гэтай зямлі сяляне не атрымалі. Памешчык перадаў у валоданне ім тую зямлю, якой яны карысталіся да абнародавання палажэння аб сялянах, што было крыху больш за 3 дзесяціны. У сялян вёскі Вуйлава Круглянскага памесця дарэформенны надзел быў вышэй за ўстаноўлены палажэннем. Тады Крапоткін адрэзаў у іх лішнюю зямлю на сваю карысць.

    За карыстанне зямлёй да ажыццяўлення выкупной аперацыі сяляне павінны былі адпрацоўваць паншчыну 54 дні мужчынскіх і 25 жаночых з кожнага падушнага надзелу.

    Пры пераходзе сялян са здзельнай на грашовую павіннасць з кожнага надзелу збіралася аброку па 6 рублёў 9 1/2 кап.

    Аброк сяляне павінны былі плаціць 1 красавіка і 1 верасня. Для забеспячэння выканання павіннасцей уводзілася кругавая парука.

    Кошт зямлі пры продажы быў завышаны памешчыкамі ў 4 разы. У Магілёўскай губерні 1 дзесяціна зямлі для выкупу каштавала ў сярэднім 33 рублі, а яе рыначная цана была крыху вышэй за 8 рублёу.

    У 1863 г. у Польшчы, на Беларусі і ў Літве пачалося нацыянальна-вызваленчае паўстанне. Яго кіраўнікі надавалі вялікае значэнне разгортванню паўстанцкага руху на Магілёўшчыне. Паводле плана атрады паўстанцаў, сфарміраваныя ў Магілёўскай губерні, павінны былі рухацца да Смаленска з мэтай злучэння паўстання з сялянскім рухам у велікарускіх губернях. З расійскай рэвалюцыйнай арганізацыяй «Зямля і воля» была дамоўленасць аб сумесных дзеяннях. Гэта падцвярджае красавіцкае паведамленне губернатара аб тым, што «по губернии разослано сообщение на русском языке о поддержке повстанцев со штампом и печатью «Русского Центрального Комитета Земля и Воля».

    У красавіку 1863 г. у Магілёўскую губерню для падрыхтоўкі і кіраўніцтва паўстаннем у якасці ваеннага начальніка ваяводства быў пасланы афіцэр Генеральнага штаба Л.М.Звяждоўскі, а таксама афіцэры І.Будзіловіч, К.Жаброўскі, А.Алендскі, якія павінны былі фарміраваць атрады ў розных паветах губерні. Агульнае выступленне атрадаў было намечана на 24 красавіка. Ва ўсіх паветах паўстанцы павінны былі выступіць адначасова, раззброіць паліцыю і дробныя воінскія каманды, разгарнуць сярод насельніцтва шырокую прапаганду праграмы паўстання з мэтай прыцягнення на свой бок сялян.

    На Кругляншчыне дзейнічаў толькі адзін паўстанцкі атрад — Чарнаруцкі, ён атрымаў сваю назву ад фальварка Чарнаручча, дзе быў сфарміраваны. З даклада Магілёўскай следчай камісіі ад 29 кастрычніка 1863 г. вынікае, што атрад сфарміраваўся 20 красавіка і меў да 40 чалавек.

    У склад атрада ўваходзілі афіцэры, дробныя чыноўнікі, студэнты, але асноўную частку складалі польскія памешчыкі і іх дваровыя людзі. Узначальваў атрад прысланы цэнтральным нацыянальным камітэтам афіцэр А.В.Алендскі (па мянушцы «Антоній»). У ноч з 23 на 24 красавіка атрад Антонія выступіў з фальварка Чарнаручча і рушыў на поўнач Магілёўскага павета. Рухаючыся па сёлах і фальварках, паўстанцы чыталі маніфест Цэн-тральнага нацыянальнага камітэта, заклікалі сялян да бунту і абяцалі розныя льготы. Нягледзячы на тое што ў некаторых сёлах паўстанцаў сустракалі хлебам і соллю, колькасць атрада павялічвалася нязначна. Да моманту разгрому царскімі войскамі ён меў толькі каля 100 чалавек. Атрад прайшоў вёскі Навасёлкі, Палыкавічы, Літвары, і Антоній павёў яго на Дудаковічы.

    Паўстанцы накіраваліся ў Дудаковічы невыпадкова. Там амаль 200 гадоў існаваў дамініканскі манастыр і касцёл. Да закрыцця касцёла насельніцтва Дудаковіцкага памесця было поўнасцю каталіцкага веравызнання. У сярэдзіне 1840-х гг., калі ўрад зачыніў касцёл, у Дудаковічах пачаліся хваляванні сялян, якія не жадалі пераходзіць у праваслаўе. Сялянскае выступленне ўдалося ўціхамірыць толькі з дапамогай ваеннай сілы. Зачыншчыкі выступлення былі сасланы ў глыбіню Расіі.

    Пасля тых падзей прайшло не так ужо многа гадоў, і паўстанцы спадзяваліся, што сяляне падтрымаюць іх. Аднак падзеі набылі іншы ход. Паўстанцы, калі прыйшлі ў сяло, склікалі сход. Перад сялянамі, што сабраліся на плошчы, выступіў кіраўнік атрада Алендскі. Ён зачытаў маніфест і аграрныя дэкрэты Цэнтральнага камітэта — кіруючага органа паўстання. Паводле гэтага дакумента сялянам перадавалася зямля, якой яны карысталіся да паўстання, аб'яўлялася аб адмене адработкаў і выкупных плацяжоў, рэкруцкая павіннасць замянялася вольнай вайсковай службай у сваім павеце, абяцалася змяншэнне падаткаў і безакцызны продаж гарэлкі. Гэтыя прапановы, спрыяльныя для сялян, здавалася б, павінны былі сустрэць спачуванне, тым больш што свой зварот да народа Алендскі зрабіў на роднай для сялян беларускай мове. Калі закончыў сваё выступленне, «начальник шайки начал приглашать народ к вступлению в шайку» [Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь (НГАРБ), ф. 2001, воп. 2, с. 152, л. 227]. Аднак сяляне маўчалі, не выказваючы ніякага жадання ўступаць у атрад. Памочнік дудаковіцкага павятовага пісара Андрэй Нікіфараў шчыра і адкрыта смяяўся над задумамі мяцежнікаў. Тады паўстанцы паспрабавалі сілай уцягнуць дудаковіцкіх сялян у свой атрад, пагражаючы ім смерцю. Нягледзячы на пагрозы, наперад выйшлі пісар дудаковіцкага валаснога ўпраўлення селянін Рыгор Савіцкі і дзяк Дудаковіцкай царквы Іван Мацюшэўскі і першымі адмовіліся ўступаць у паўстанцкі атрад, што з'явілася прыкладам для астатніх сялян. Не выдалі сяляне і зборшчыка падаткаў Людвіга Дзям'янавіча Бараўцова, які паспеў схаваць ад паўстанцаў куфэрак з грашыма і гербавай паперай.

    Царскі ўрад за гэтыя дзеянні Савіцкага, Мацюшэўскага, Нікіфарава і Бараўцова ўзнагародзіў сярэбраным медалём. Узнагароджаны былі таксама старшы фельчар селянін дудаковіцкага таварыства Антон Восіпавіч Мільто, які «оказывал много усердия по наблюдению за находившимися в карауле людьми», і старшына Валерый Восіпавіч Мільто за тое, што «во время караулов вовремя доставлял хлеб для пропитания из магазинов» (НГАРБ, ф. 2001, воп. 2, с. 152, л. 121).

    Ад Дудаковічаў атрад Антонія накіраваўся да мястэчка Друцк, потым праз вёску Варгуцева ў мястэчка Круча і далей у в.Філатава. Ва ўсіх гэтых населеных пунктах праводзілі сходы, зачытвалі маніфест і заклікалі сялян удзельнічаць у паўстанні, але нідзе не сустрэлі падтрымкі і спачування.

    Алендскі разумеў, што ўзняць сялян на паўстанне не атрымаецца, таму павёў свой атрад у суседні Сенненскі павет, імкнучыся злучыцца з атрадам К.Жаброўскага.

    Царскі ўрад прыняў рашучыя меры для задушэння паўстання. У мястэчках Шапялевічы і Круча былі сфарміраваны ўзброеныя каравулы з сялян навакольных вёсак. Для разгрому паўстанцкага атрада былі кінуты і рэгулярныя войскі. Рота салдат літаральна па пятах гналася за атрадам Алендскага. На пяты дзень пасля пачатку выступлення рота Алексапольскага палка ў лесе каля мястэчка Славені (цяпер Талачынскі раён) натрапіла на атрад паўстанцаў, які размясціўся ва ўмацаваным лагеры. У баі «повстанцы были разбиты, убито 21 человек и ранено 2. На месте взято в плен 99 человек, а позже крестьяне выловили ещё 60 человек повстанцев. В лагере был захвачен весь обоз повстанцев» (Полымя. 1928. № 6. С. 158).

    У ліку палонных было шмат памешчыкаў і дваран Магілёўскай губерні і 3 афіцэры. Кіраўніку атрада Алендскаму з невялікай групай паўстанцаў удалося ўцячы і схавацца ў лесе.

    Каб хутчэй злавіць паўстанцаў, магілёўскі губернатар А.П.Беклямішаў аб'явіў, што за кожнага затрыманага паўстанца будзе дадзена грашовае ўзнагароджанне. Пасля гэтага сяляне вельмі спрытна лавілі «паноў» не толькі ў лесе, але і на дарозе і нават у маёнтках. У маі 1863 жандарскі штабс-афіцэр з Магілёва даносіў дэпартаменту паліцыі: «Крестьянами доставлено в Могйлев 80 панов, захваченных на дорогах губернии и 30 из имений» (Полымя. 1928. № 6. С.158). Пры расследаванні высветлілася, што некаторых польскіх памешчыкаў, хоць яны і не прымалі ўдзелу ў паўстанні, сяляне выдавалі за паўстанцаў, помсцячы за мінулыя крыўды і прыгнёт.

    Уладальніца маёнтка Тубышкі А.М.Чарняева ў сваіх успамінах аб падзеях 1863 г. апісвала, як сяляне памесця Рамшын абышліся з памешчыкам Боркам. «Поселяне схватили старика Борка, положили на дровни и доставили в Могилев, хотя в мятеже он, говорят, и не принимал участие. Но солоно должно быть приходилось в часы польских помещиков крестьянам, потому что возили их в город повсеместно. Имение Борка конфисковали, а сам он был сослан в Сибирь».

    За злоўленых мяцежнікаў многія сяляне Кругляншчыны былі ўзнагароджаны спецыяльна зацверджанымі сярэбранымі і цёмнабронзавымі медалямі.

    Як відаць са спіса ўзнагароджаных, «к серебряной медали был представлен Иван Сидоров из Шепелевич — за поимку мятежника Синявского, Аврам Иванов из Павлович за поимку 2 мятежников, Залесского и Витковского, к серебряной медали на Анненской ленте; Андрей Яковлев из Лихинич — за поимку 2 вооруженных мятежников Герасимовича и Гильяшевича к серебряной медали; Адам Иванов — крестьянин Круглянской волости за поимку мятежника Грушецкого к темно-бронзовой медали; Леон Евменов из Шепелевичской волости за поимку мятежника Лукьяна Тимофеева к темно-бронзовой медали; Михаил Кузьмич Круглянской волости и Денис Иванов из д. Рожки за поимку трех мятежников — Рудушевича, Стушинского, Манцевича; Алексей Никифоров из Грибина и Степан Тимофеев из Ряжкова — за поимку мятежника Олеховского» (НГАРБ, ф. 2001, воп. 2, д. 152, л. 224—239). Гэты дакумент цікавы яшчэ і тым, што з яго можна даведацца аб прозвішчах некаторых паўстанцаў з атрада Антонія.

    Паўстанне 1863 г. не атрымала чаканага размаху на Кругляншчыне і было хутка задушана царызмам. Гэта тлумачыцца тым, што сяляне не падтрымалі паўстанне, нягледзячы на спрыяльныя для іх палажэнні ў дэкрэтах паўстанцаў. У сялян былі яшчэ моцнымі ілюзіі адносна царскай палітыкі. Да таго ж урад узмоцнена распаўсюджваў сярод сялян чутку, што адзінай мэтай паўстання польскіх памешчыкаў з'яўляецца вяртанне прыгоннага права. I сапраўды, селянін, убачыўшы сярод паўстанцаў свайго ўчарашняга палача, паддаваўся на гэтую хітрасць. А без шырокай падтрымкі сялян жменька паўстанцаў не магла ўстаяць супраць рэгулярных войск.

    Пад уплывам паўстання 1863 г. на Магілёўшчыне была адменена здзельная павіннасць і заменена грашовай. Аброк быў паменшаны на 20%. Тады князь Крапоткін, відавочна, жадаючы ўзнагародзіць сялян за тое, што яны не падтрымалі паўстанцаў, што дзейнічалі ў Магілёўскім павеце, дадаткова нарэзаў круглянскім сялянам зямлю да вышэйшага надзелу без дадатковай платы.

    Пры надзяленні сялян зямлёй памешчыкі імкнуліся перадаць сялянам, як правіла, горшыя або нязручна размешчаныя землі. Сяляне Круглянскай воласці Валканосаўскага сельскага таварыства 4 разы скардзіліся магілёўскаму губернатару «относительно неудобной нашей земли, на коей положительно при малейшем тумане и самых незначительных морозах происходит как озимого, так и ярового посева повреждение...» (НГАРБ, ф. 214, воп. 1, л. 296).

    Сяляне вёскі Банькі пісалі, што нарэзаная ім зямля знаходзіцца далёка ад вёскі, што ў іх не хапае лугоў, таму яны не могуць трымаць патрэбнай колькасці жывёлы для ўгнойвання палёў.

    Няхватка зямлі вымушала сялян да захопу памешчыцкіх угоддзяў. Сяляне вёскі Касцюковічы з Цяцерынскай воласці былі незадаволены зямлёй, атрыманай паводле выкупнога акта ў 1866 г. Яны пачалі ўрывацца ў зямельныя валоданні генерал-лейтэнанта Данілава.

    Магілёўскі губернатар даносіў міністру ўнутраных спраў, што сяляне вёскі Касцюковічы, «захватив две лесные дачи с находящимися в них лугами и пастбищами, примерно до 500 десятин, производят в сих дачах порубку леса и расчистку оного под сенокос, пасут свой скот на всём пространстве этих дач и решительно не желают прекратить самовольное пользование этой землею...» (там жа, ф. 2001, воп. 1, л. 1—28). Для кампенсацыі страт, нанесеных генералу Данілаву, судовы прыстаў прызначыў продаж апісанай у сялян жывёлы. Калі ў Касцюковічы прыбылі паліцэйскія для арганізацыі распрадажы, сяляне загналі ўсю жывёлу ў лес. На патрабаванні паліцыі выдаць жывёлу «ответили отказом, нанесли им оскорбление и, вооружившись кольями, угрожали даже нанести смертельные удары» (там жа).

    2 кастрычніка 1882 г. у в. Касцюковічы прыбыло больш за роту салдат з 4 унтэр-афіцэрамі і 1 штабс-афіцэрам. Сяляне не маглі процістаяць узброеным салдатам і былі вымушаны згадзіцца на кампенсацыю страт уладальніку.

    Як відаць з данясення магілёўскага павятовага спраўніка губернатару, было «продано у 44 крестьян д. Костюковичи лошадей рабочих 2, лошадей не рабочих 3, коров 11, телят 7, овец 29, свиней 22, а всего на сумму 488 рублей 10 коп.» (там жа, л. 29). Зачыншчыкаў выступлення арыштавалі і даставілі ў Магілёў. Там іх некаторы час трымалі пад вартай, каб «было чувствительнее наказание».

Ю.Е.Бабіцкі, Р.В.Баравы.


КРУГЛЯНШЧЫНА Ў 2-й ПАЛОВЕ XIX — ПАЧАТКУ XX ст.


    У 2-й палове ХІХ — пачатку ХХ ст. тэрыторыя сучаснага Круглянскага раёна ўваходзіла ў склад Круглянскай, Чарнаруцкай, Цяцерынскай і Паўлавіцкай валасцей Магілёўскага павета Магілёўскай губерні, Эсьмонскай воласці Барысаўскага павета Мінскай губерні.

    У 1897 г. тут было 252 населеныя пункты, у якіх пражывала каля 24 699 чалавек. Статут мястэчка мелі Круглае, Круча, Цяцерын і Шапялевічы. Акрамя мястэчак было некалькі сёл: Шупені, Тубышкі, Комсенічы, Дудаковічы і Паўлавічы.

    Да сярэдзіны ХIХ ст. ў Расіі, у тым ліку на Беларусі, існавала феадальна-прыгонніцкая сістэма. На тэрыторыі сучаснага Круглянскага раёна былі буйныя памешчыцкія латыфундыі. Самымі буйнымі памешчыкамі на Кругляншчыне былі Гардзялкоўскія (ім належалі Круча, Дзям'янава, Янава, Бурнеўка, Катоўка, Араўшчына, Новае Палессе), Хамянтоўскія (Крывое, Халенянка, Равучча), Крапоткіны (Круглае), Кранцы (Паўлавічы і Ліхінічы), Корсакі (Слаўнае, Навесы); Цяцерын, Міхайлава і Смольшчына належалі генерал-лейтэнанту Міхаілу Паўлавічу Данілаву.

    Пасля паўстання 1863 г. памешчыкі імкнуліся перабудоўваць сваю гаспадарку на капіталістычны лад і адкрывалі ў маёнтках невялікія прадпрыемствы. Дробныя прадпрыемствы існавалі ў маёнтках і фальварках яшчэ да рэформы: у 1835 г. быў заснаваны вінакурны завод у маёнтку Вялікае Арава (памешчык Іосіф Уладзіміравіч Багушэўскі), у 1834 г. у Круглым — сукнавальня, што належала княжне Вользе Крапоткінай, у 1852 г. жонка тайнага саветніка Алена Кранц заснавала тут яшчэ адну сукнавальню; у 1858 г. у Ліхінічах працаваў цагельны завод, у 1860-я г. заснавана сукнавальня ў маёнтку двараніна Антона Скрыпчынскага ў вёсцы Зарэчча. Пасля 1861 г. узнікаюць новыя фабрыкі. Яны, як і раней, перапрацоўвалі мясцовую сыравіну, прадукты земляробства і інш., аднак гэта была ўжо вытворчасць таварная, якая працавала на ўнутраны і знешні рынкі. У 1885 г. у сядзібе Паўлавічы існавалі вінакурны, цагельны заводы і смалярня; у 1892 г. тут пабудаваны паравы млын, на ім у 1895 г. працавалі 4 рабочыя, якія выраблялі мукі на 3500 руб. У фальварку Цёмныя ў 1885 г. былі заснаваны паравы млын і крупадзёрка, у 1895 г. тут працавалі 6 рабочых, якія выраблялі муку і крупы на 2000 руб. У 1888 г. былі заснаваны крухмальны і патачны заводы ў маёнтку Скляпава, у 1890 г. тут былі 3 рабочыя, у 1900 г. — 11. У 1897 г. у маёнтку пабудаваны паравы млын, да 1909 г. тут пачаў даваць прадукцыю і шкіпінарна-дзёгцевы завод. У 1897 г. ужо існавалі маслабойкі алею ў Янаве, смалакурны завод у сядзібе Дарожкавічы. Вінакурны завод у Вуглянах дзейнічаў з 1892 г., у 1908 г. тут быў пастаўлены паравы рухавік магутнасцю ў 9 конскіх сіл, працаваў 21 рабочы. У 1908 г. паравы рухавік пастаўлены на маслабойцы ў Вуглянах, працавала 18 рабочых. У вёсцы Арэхаўка ў 1909 г. быў шкіпінарна-дзёгцевы завод.

    Усе фабрыкі і заводы былі ў руках памешчыкаў, але часта яны здавалі свае прадпрыемствы ў арэнду мяшчанам. Так, сукнавальню ў Круглым арандаваў мешчанін Ганеліс за 1200 руб. у год, сукнавальню В.Крапоткінай — мешчанін Каганцаў за 1200 руб., мануфактуру Скрыпчынскага ў Зарэччы за 30 руб. — А.Мерзін. Становішча рабочых на такіх прадпрыемствах было вельмі цяжкім. Рабочы дзень быў больш за 13 гадзін, толькі ў 1882 г. царскі ўрад выдаў закон аб 12-гадзінным працоўным дні. Сярэднямесячны заробак у 1886 г. складаў 20,9 руб. для мужчын, жанчыны атрымлівалі толькі 9,2 руб. Але рэальная заработная плата з-за штрафаў была яшчэ меншай.

    У арэнду здавалі не толькі фабрыкі, але і маёнткі. Так, у маёнтку Цёмныя, які ў 1880 г. належаў адстаўному паручніку Канстанціну Паўлавічу Корку, гаспадаркай займаўся арандатар, у пачатку ХХ ст ст. маёнтак быў прададзены двараніну Віталю Станіслававічу Борку. Шапялевічы (маёнтак) купіў у 1867 г. дваранін Галяшчанаў Пётр Ільіч. Тут былі вінакурны завод і вадзяны млын, якія прыносілі даход у 280 руб., карчма з даходам у 50 руб. Маёнтак таксама здаваўся ў арэнду, а ў пачатку ХХ ст ст. быў прададзены двараніну В.А.Станевічу. Маёнткі Друцк, Круча і Дзям'янава здавала ў арэнду дваранка Лізавета Аляксееўна Гардзялкоўская; тут былі 2 карчмы з даходам 200 і 300 руб. і млын з даходам 175 руб. Уладальнік Шупеняў (даход давалі карчма — 100 руб., 2 сады — 100 руб.) Уладзіслаў Уладзіслававіч Дзеражынскі таксама здаваў маёнтак у арэнду.

    Але былі і памешчыкі, якія самі займаліся гаспадаркай. З дапамогай аканома вёў сваю гаспадарку генерал Міхаіл Паўлавіч Данілаў (яму належалі маёнткі Цяцерын, Янава, Міхайлоў і Смольшчына). Вялікі даход памешчык атрымліваў з вадзянога млына (400 руб.) і піцейнай крамы (700 руб.). Вялікі маёнтак (Ліхінічы, Аляксандрава, Паўлавічы) належаў Кранцам. У канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. тут жылі і займаліся гаспадаркай Фердынанд Фердынандавіч Кранц, тайны саветнік, лютэранін, і яго жонка Алена Віктараўна Кранц. Вадзяны млын і сукнавальня ў 1880 г. давалі ім 1200 руб. даходу, а карчма і дзёгцевы завод — 1250 руб.

    Тайны саветнік Кранц, дваранін Гардзялкоўскі, княжна Крапоткіна, генерал Данілаў былі самымі багатымі памешчыкамі на Кругляншчыне. Даход Вольгі Сцяпанаўны Крапоткінай, якой належала Круглае, складаўся з 6000 руб., што давалі 2 карчмы, 1200 руб. арэнды за 3 вадзяныя млыны і сукнавальню, 120 руб. чыншавых, 50 руб. ад крам. Вядомай фігурай быў яе брат, князь Мікалай Сцяпанавіч Крапоткін, з 12 мая 1867 г. ён абраны павятовым прадвадзіцелем дваранства і старшынёй міравога з'езда Магілёўскай губерні.

    Пэўныя змены адбыліся і ў жыцці сялян. Толькі асобныя з іх здолелі выкупіць зямлю. Альшанікі былі выкуплены ў 1862 г. селянінам Якавам Францавічам Бялыновічам, у 1870 г. яны перайшлі ў спадчыну селяніну Івану Лявонавічу Шантаровічу. Да гэтага часу тут ужо былі карчма і вадзяны млын, якія давалі добры даход. Маёнтак Бяроза выкупіў у 1882 г. селянін-старавер Якаў Акімавіч Васільеў. Для большасці ж сялян казённыя павіннасці і арэндная плата за зямлю былі вельмі высокія. Збор нядоімак часта суправаджаўся гвалтоўнай рэквізіцыяй сялянскай маёмасці. У данясенні памочніка начальніка Магілёўскага жандарскага ўпраўлення свайму шэфу ў 1876 г. паведамлялася, што «селянін, з якога неадкладна патрабуюць грошы, прычым бываюць розныя пагрозы, ... а часам прымяняюцца і розгі, з горам вырашае прадаць за бясцэнак нярэдка апошнюю карову і наогул усё, што знойдзецца ў яго ў гаспадарцы, на пакрыццё нядоімкі, якая з яго спаганяецца».

    Вядома, што падобныя дзеянні з боку ўлад выклікалі ў сялян пратэст. Жыхары вёскі Арэхаўка, даведзеныя да адчаю, пісалі прашэнне начальніку Магілёўскага губернскага жандарскага ўпраўлення аб абароне іх ад самавольства спраўніка і прыстава (гл. асобны дакумент).

    Невядома, які адказ атрымалі сяляне на сваю скаргу, хутка яны расчараваліся ў магчымасці законнага вырашэння канфліктаў і спрабавалі самастойна дабіцца справядлівасці. Сяляне вёсак Тубышкі і Шыпягі летам 1897 г. самавольна карысталіся спрэчнымі з памешчыкам Шаняўскім участкамі зямлі.

    Галоўнай прычынай спрэчак паміж сялянамі і памешчыкамі было малазямелле сялян. У 1913 г. надзельная сялянская зямля ў Магілёўскай губерні складала 39%, сялянскае насельніцтва — 89%, у той час як 11 % насельніцтва губерні, пераважна памешчыкі, валодалі 61% усёй зямлі. Малазямелле вымушала сялян ісці ў наёмныя рабочыя да памешчыкау. У маёнтках былі пастаянныя (гадавыя) рабочыя, працавалі і сяляне навакольных вёсак на ўмовах адработак за атрыманыя імі пазыкі сенам ці мукой. Некаторыя сяляне арандавалі зямлю, але арэндная плата на Кругляншчыне была вельмі высокая — 11,6 руб. за 1 дзесяціну (у Віцебскай губерні плацілі 3,1 руб., у Мінскай — 2,6 руб., у Гродзенскай — 2,4 руб.).

    На Кругляншчыне былі пашыраны сялянскія промыслы. У 1880 г. сяляне вёсак Разбойна, Пасырава, сяла Паўлавічы, маёнтка Вугляны займаліся кушнерным, у вёсцы Вялікае Зубава — рымарскім промысламі. У 1880 г. адзін рымар меў тут чысты гадавы заробак у 70 рублёў. Рымарскі промысел пачаў развівацца яшчэ ў часы прыгоннага права. Некаторыя памешчыкі трымалі рымарскія майстэрні або пасылалі да майстроў сваіх прыгонных для навучання. Рымары працавалі ў сваёй хаце ці ў хаце заказчыка, займаліся рамонтам старой і вырабам новай вупражы. Саматужнікі займаліся сваімі промысламі без дапамогі наёмных рабочых і прысвячалі ім толькі вольны ад асноўнай працы час.

    Сяляне Кругляншчыны выраблялі сукны. У 1880 г. простае сялянскае сукно выраблялі 8 жанчын у в. Пасырава, 6 у в. Скураты 2-я, 5 у в. Вялікае Зубава, іх чысты гадавы даход складаў 8 рублёў. Больш даходным быў гэты промысел у сёлах Комсенічы (2 жанчыны), Чарнаручча (2 жанчыны) і вёсцы Кляпінічы (4 жанчыны), чысты гадавы даход іх складаў 12 рублёў. Асаблівасцю Магілёўскага павета было тое, што сукно выраблялася на продаж (у іншых паветах яго выраблялі ў асноўным на патрэбы сваёй сям'і). Промыслам гэтым займаліся выключна жанчыны. Сукно было белага колеру з чыстай шэрсці, адна жанчына за 10 гадзін магла выткаць 5 аршынаў сукна. Вырабам ільняной і пяньковай пражы і тканіны займаліся жанчыны ў вёсках Кляпінічы, Елькаўшчына, Зацяцерка, Храпы, Ліпск, Касцюковічы, Бярозка, у сяле Паўлавічы, мястэчку Цяцерын. Гадавы даход іх складаў ад 2 руб. (Паўлавічы) да 10 (Елькаўшчына 2-я). Выраб ільняных і пяньковых тканін пасля адмены прыгоннага права паменшыўся. Ткацкія майстэрні, што належалі памешчыкам і былі заснаваны на прыгоннай працы, распаліся, а майстры — былыя прыгонныя сялянкі працягвалі работу самастойна.

    У мястэчку Круглае, вёсках Ліпск, Хількавічы, Рубеж, сяле Паўлавічы мужчыны займаліся вырабам пянькі. Гэта давала гадавы даход ад 2 (Паўла-вічы) да 12 (Круглае) руб. Работа была зімовай, працавалі ўвечары і «досветям»; адзін саматужнік звіваў вяроўку даўжынёй у 10 сажняў за 6 гадзін, а сетку ў 24 аршыны — за 5—9 дзён. Гатовыя вырабы збываліся ў рыначныя дні у бліжэйшых гандлёвых мястэчках.

    Кравецкім промыслам займаліся ў мястэчках Круглае, Цяцерын, Круча, у вёсках Храпы, Ліпск, Касцюковічы, Дарожкавічы, Хількавічы, Марцьянавічы, Хралішчава, Варгуцёва. Краўцоў звычайна было 1—2 чалавекі на вёску ці мястэчка. Толькі ў Ліпску, Касцюковічах іх было па 3. Краўцамі былі мужчыны, пераважна майстры, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці. Промысел гэты быў адыходным. З наступленнем восені сама-тужнікі адпраўляліся па вёсках і сёлах і ўсю зіму працавалі ў хатах заказчыкаў. Толькі ў мястэчках і вялікіх сёлах некаторыя саматужнікі, у асноўным яўрэі, прымалі заказы і працавалі дома; у гэтым выпадку яны займаліся промыслам увесь год. Рабілі толькі на заказ, а на рынак нічога не прывозілі.

    На Кругляншчыне быў пашыраны шавецкі промысел. У Круглым у 1880 г. было 8 майстроў, у вёсках Ратча, Елькаўшчына 1-я — па адным, у Паўлавічах — 2, у Кручы — 3, у Цяцерыне — 8. А.Дамбавецкі сведчыць, што саматужнікі расказвалі аб тым, як яны самі, іх бацькі або дзяды былі аддадзены памешчыкамі ў Магілёў, Смаленск і Віцебск для навучання рамяству, потым іншыя сяляне аддавалі сваіх дзяцей майстрам на вывучку. Шаўцы займаліся сваім промыслам дома і толькі на заказ. Апрача скуранога абутку сяляне насілі абутак з лыка, які вырабляўся кожным для сябе. Існавала 2 віды абутку з лыка: лапці і «похлапні». Апошнія былі больш трывалыя, выраб іх быў больш складаны, але яны выпляталіся часцей, чым лапці.

    У вёсках Елькаўшчына, Тубышкі, Кляпінічы выраблялі драўляныя рэчы і посуд. Сяляне вельмі ахвотна займаліся гэтым промыслам, бо ён даваў добры даход і ў той жа час не адрываў іх ад працы на зямлі. Вёскі Прыгані, Елькаўшчына 2-я, Разбойна і Дудаковічы былі сярод тых нямногіх у губерні, дзе займаліся вырабам земляробчых прылад працы на продаж. Чысты гадавы заробак ад гэтага промыслу склаў 12 рублёў. У вёсках Прыгані, Пасырава, Ваўканосава, сяле Дудаковічы выраблялі лыка для лапцей, рашоты, падсіткі з кары. Рагожы ткалі ў Арэхаўцы, Дудаковічах, Цяцерыне, Ліпску, Хралішчаве, Філатаве. У вёсках Альшанікі, Елькаўшчына 2-я і Пасырава выраблялі калёсы і дугі, што давала гадавы даход 40 рублёў. Самым складаным, але і найбольш даходным з усіх промыслаў быў сталярны. У 1880 г. 3 сталяры ў Круглым мелі гадавы даход 50 руб., у в. Загаранкі 1 сталяр — 25 руб. У в. Хількавічы і Кручы было па 1 майстры, гадавы даход складаў 100 рублёў. Для навучання рамяству дзеці прымаліся з 12 гадоў і вучыліся 5 гадоў; у першы год яны пад наглядам майстра распілоўвалі лес, стругалі яго і выконвалі пры майстру абавязкі прыслужніка, на другі год яны пачыналі складваць рэчы і апрацоўваць іх, на трэці — займаліся апрацоўкай, астатнія 2 гады працавалі нароўні з майстрам.

    Бандарным промыслам займаліся ў Рагозным, Кляпінічах, Елькаўшчыне, Цяцерыне, Зацяцерцы, Ліпску, даход ад якога ў 1880 г. складаў ад 3 (Ліпск) да 40 (Кляпінічы) руб. у год.

    Ганчарным промыслам займаліся ў Альшаніках, у 1880 г. там працавалі 4 чалавекі з гадавым даходам 20 руб.

    Кавалі былі ў Круглым, вёсках Шупені, Вялікае Зубава, Скураты, 1-я, Лясныя, Круча, Елькаўшчына, Марцьянавічы, Каскевічы, Філатава, Янава, Рагознае, Езеры, Кляпінічы, Зарэчча, іх даход складаў ад 20 да 80 рублёў у год.

    Але промыслы разам з сельскагаспадарчай працай не пакрывалі ўсіх казённых павіннасцяў сялян. У 1908 г. І.М.Мусерскі правёў анкету сярод сялян для Камітэта па справах земскай гаспадаркі. Толькі 1/3 апытаных адказала, што яны займаюцца промысламі «для дома», «для ўласных патрэб». Большасць жа адказвала, што «не хапае хлеба», «няма чым харчавацца», «няма зямлі — жывём галаднавата».

    Малазямелле і невялікі даход ад саматужных промыслаў, большасць якога ішла скупшчыкам, вымушалі сялян займацца адыходнымі промысламі. Сяляне Кругляншчыны выязджалі на поўдзень — у руднікі, на поўнач — на фабрыкі і заводы Пецярбурга і іншых гарадоў, нават у Амерыку.

    Заробкі сялян-адыходнікаў былі невялікія, яны амаль паглыналіся выдаткамі на дарогу і жыццё ў горадзе.

    Такім чынам, таварна-грашовыя адносіны пасля адмены прыгоннага права сталі нормай эканамічнага жыцця на Кругляншчыне. Захаванне буйнога памешчыцкага землеўладання і малазямелле сялян штурхалі апошніх на пошукі новых крыніц існавання, а часам і на самавольны захоп зямлі.

    Як ужо адзначалася вышэй, сучасны Круглянскі раён займаў пераважна тэрыторыю Круглянскай, Цяцерынскай і Паўлавіцкай валасцей Магілёўскага павета і губерні. Тут знаходзіліся даволі буйныя населеныя пункты — мястэчкі Круглае, Цяцерын, Круча, Шапялевічы, сяло Паўлавічы — цэнтры валасцей.

    Мястэчка Круглае належала Мікалаю і Аркадзю Крапоткіным. У 1860 г. у Круглым было 226 мужчын і 265 жанчын, з іх 168 праваслаўныя, 4 католікі, 173 іудзеі. У мястэчку 96 драўляных дамоў, 2 драўляныя праваслаўныя царквы, сінагога і малітоўная школа. Закон абараняў малітоўныя дамы і цэрквы ад суседства з корчмамі, якія было дазволена адкрываць не бліжэй, чым за 40 сажняў, а піцейныя не бліжэй, як за 20 сажняў ад сінагогі ці царквы.

    У 1880 г. у Круглым было 856 жыхароў, 119 жылых будынкаў, народнае вучылішча, царква, малітоўная школа, 5 крам. У мястэчку працавалі 23 саматужнікі, 3 сталяры, 3 кавалі, 2 краўцы, 1 кушнер, 8 майстроў займаліся вырабам абутку, 6 — пяньковым промыслам.

    У 1897 г. у Круглым 1366 чалавек. Тут было валасное праўленне, народнае вучылішча, царкоўнапрыходская школа, 15 крам, 3 разы на год (23 красавіка, 29 чэрвеня і 14 верасня) праводзіліся кірмашы.

    У 1897 г. з увядзеннем казённага продажу спіртных напіткаў у Магілёўскай губерні паявіліся Апякунствы народнай цвярозасці. Члены гэтых камітэтаў займаліся ўладкаваннем чайных і начлежных дамоў. Чайная адкрылася і ў Круглым (у іншых мястэчках губерні такія чайныя ствараліся толькі на час кірмашоў). Пры чайнай была бібліятэка-чытальня, якая атрымлівала значную колькасць перыядычных выданняў: «Беседа», «Деревня», «Сельский вестнік», «Школьное хозяйство», «Могилевский вестник», «Отдых христианина» і інш. Часам у чайной настаўнікамі народных вучылішчаў арганізоўваліся народныя чытанні твораў Гогаля, Пушкіна і іншых пісьменнікаў.

    Да 1909 г. у Круглым паштова-тэлеграфнае аддзяленне, вольная пажарная дружына, у 1913 г. вырашана заснаваць вышэйшае пачатковае вучылішча. Медыцынскае абслугоўванне было ўсё яшчэ на вельмі нізкім узроўні. На ўвесь павет, які падзяляўся на 2 урачэбныя ўчасткі, працавалі толькі 2 урачы (у Бялынічах і Шклове), у мястэчку Круглае — прыёмны пакой і фельчар (у 1880 г. у Магілёўскай губерні фельчар абслугоўваў 7976 чалавек), фельчары былі таксама ў Паўлавічах і Цяцерыне, а павітуха — у Шапялевічах.

    У 1908 г. сярод насельніцтва Круглага 1002 хрысціяніны і 600 іудзеяў. Саслоўны склад жыхароў: 4 двараніны і чыноўнікі, 22 чалавекі духоўнага звання, 608 мяшчан, 942 селяніны. Паколькі ў мястэчку было шмат мяшчан, тут існавала мяшчанскае праўленне, якое з 1901 г. узначальваў Мардухай-Гірш Аўруцін.

    Цэнтр Цяцерынскай воласці — мястэчка Цяцерын, дзе знаходзілася валасное праўленне. У сярэдзіне 19 стагоддзя Цяцерын належаў памешчыку Івану Ігнатавічу Ліпскаму. У 1860 г. — 416 жыхароў, з іх праваслаўных 336, католікаў 11, яўрэяў 69. У мястэчку было 3 драўляныя праваслаўныя царквы і 1 яўрэйская малітоўная школа. Да 1880 г. у Цяцерыне 356 жыхароў, адна царква, заснавана народнае вучылішча, пачалі працаваць сукнавальня і млын. Займаліся жыхары мястэчка і саматужнымі промысламі: 7 шылі абутак, 1 чалавек вырабляў калёсы, адзін бондарнічаў.

    У 1909 г.у Цяцерыне было 694 жыхары (349 хрысціян, 339 яўрэяў), у т.л. 1 дваранін, 2 святары, 339 мяшчан і 349 сялян. Відаць, сярод жыхароў мястэчка быў даволі высокі ўзровень пісьменнасці, аб чым сведчаць такія лічбы: у 1889/90 навучальным годзе ў мястэчку вучылася 35 хлопчыкаў, у 1902/03 117 хлопчыкаў, у 1907/08 125 хлопчыкаў і 18 дзяўчынак.

    Да мястэчка дакаціліся водгукі падзей рэвалюцыі 1905—06 гг. У чэрвені 1905 г. забаставалі сельскагаспадарчыя рабочыя ў маёнтку Цяцерын. У мястэчку не было пастаяннага гандлю, але 4 разы на год праводзіліся кірмашы (9 мая, 7 чэрвеня, 6 жніўня, 6 снежня). Як і ў Круглым, тут былі багадзельня і заезны двор.

    Мястэчка Круча належала памешчыкам Уладзіславу, Валяр'яну і Пятру Мікалаевічам Корсакам. У 1860 г. тут 415 жыхароў, з іх 180 праваслаўных, 220 яўрэяў, 15 католікаў; драўляная царква і малітоўная школа.

    У Кручы пераважала яўрэйскае насельніцтва. Так, у 1909 г. з 900 жыхароў было 305 яўрэяў. Гэта вызначыла і асаблівасці саслоўнага складу жыхароў мястэчка: 71 селянін, 825 мяшчан і 2 купцы (акрамя як у Кручы, купцоў больш на Кругляншчыне не было). Працавала 20 крам — больш, чым у іншых мястэчках Кругляншчыны, 6 мая праводзіўся кірмаш, 15 жніўня і 8 лістапада базары. У мястэчку была царква і 2 малітоўныя дамы. Пры царкве існавала царкоўнапрыходская школа. Асноўныя заняткі насельніцтва — сельская гаспадарка і гандаль. Толькі 8 чалавек у 1880 г. займалася рамёствамі: вырабам абутку, сталярным, кравецкім і кавальскім промысламі. У 1897 г. быў 1 вадзяны млын, у 1911 г. — паштовае аддзяленне. У 1906 г. наёмныя рабочыя Кручы спрабавалі святкаваць 1 Мая, яны пачалі забастоўку, якая спынілася пасля сутыкнення з паліцыяй.

    Мястэчка Шапялевічы ў другой палавіне ХІХ ст. належала памешчыцы Кацярыне Шаняўскай. У 1860 г. — 390 жыхароў, з іх 324 праваслаўныя, 17 католікаў і 49 яўрэяў. Акрамя 72 драўляных жылых дамоў была царква і драўляная яўрэйская малітоўная школа. З 1812 г. у мястэчку працаваў вінакурны завод, у 1881 г. — 2 рабочыя, валавы даход завода складаў 476 руб. У 1895 г. вытворчасць пашырылася: 6 рабочых выраблялі спірту на 1600 руб. у год. Крам не было, але два разы на год (21 мая і 1 кастрычніка) праводзіліся кірмашы. Пачатковую адукацыю дзеці атрымлівалі ў царкоўнапрыходскай школе.

    Сяло Паўлавічы не мела статуса мястэчка, але было валасным цэнтрам: працавалі валасное праўленне, 1 крама, заезны двор, багадзельня, фельчарскі пункт. Сяляне займаліся кушнерскім і пяньковым промысламі, вырабам абутку: у першай палавіне 1890-х гг. —102 саматужнікі. У маёнтку Паўлавічы існавалі вінакурны, цагельны і смалярны заводы.

    У пачатку 1860-х г. змяніўся кірунак народнай адукацыі. Справай пачатковай адукацыі акрамя праваслаўнай епархіі стала займацца Міністэрства народнай асветы. У 1862 г. выдадзена распараджэнне аб адкрыцці народных вучылішчаў у заходніх губернях.

    Між тым, у канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. стала відавочна, што непісьменнасць і агульнае аб’ядненне сялянства, адсутнасць медыцынскага і ветэрынарнага абслугоўвання, як і захаванне памешчыцкага землеўладання, з'яўляюцца тормазам эканамічнага развіцця рэгіёна. Улады імкнуліся вырашыць гэтыя праблемы. У Магілёўскай губерні ў студзені 1903 г. быў скліканы сход землеўладальнікаў (з Кругляншчыны прымалі ўдзел дваране А.М.Гардзялкоўскі, Н.В.Дзеражынскі, А.Я.Хамянтоўскі), дзе абмяркоўваліся пытанні паляпшэння эканамічнага і культурнага становішча ў губерні. Нават буйныя землеўласнікі ўжо разумелі, што «нічога нельга зрабіць карыснага для народа без яго ўдзелу».

    Выбарнае земства было ўведзена ў Магілёўскай губерні ў 1912 г. Яно разгарнула дзейнасць па паляпшэнні становішча сельскага насельніцтва, пашырэнні ведаў, у тым ліку і сельскагаспадарчых. Гэта неўзабаве магло прынесці прыкметныя вынікі. Але сусветная вайна, а потым і Кастрычніцкая рэвалюцыя змянілі кірунак развіцця Кругляншчыны.

Круглянский район

М.А.Сакалова.


ДАКУМЕНТЫ СВЕДЧАЦЬ...


ВЫКУПНЫ АКТ НА МАЁНТАК КРУГЛАЕ ПАМЕШЧЫКАЎ I КНЯЗЁЎ МІКАЛАЯ I АРКАДЗЯ СЦЯПАНАВІЧАЎ КРАПОТКІНЫХ


20 лістапада 1864 г.


    1864 года ноября месяца 20 дня кандидатом мирового посредника 3-го мирового участка Могилевского уезда, согласно протоколу местного уездного Мирового съезда, составлен акт о выкупе, с содействием правительства, крестьянского надела в имении помещиков князей Кропоткиных, находящемся в Могилевском уезде, в Круглянской волости в селении Круглом, на следующих основаниях:

    1. Селение находится в первой полосе, пятой местности, для которой высший размер душевого надела установлен в четырех десятинах 2200 кв. саж.

    2. По уставной грамоте значится в селении Круглом ревизских мужского пола душ — 172, в том числе крестьян, отказавшихся от наделов на основании 8 статьи местного положения — 8 душ.

    3. Крестьянам отведено было по уставной грамоте: усадебной земли 61 дес. 187 кв. саж., прочей удобной земли 676 дес. 2213 кв. саж., всего удобной земли вместе с усадебной 738 дес., что составляет на душу по 4 дес. 1200 кв. саж. Кроме удобной земли, в крестьянский надел вошло неудобных мест 32 дес. 2044 саж.

    4. Выкупу подлежит полный по уставной грамоте надел, именно: усадебной земли 61 дес. 187 саж.

    пашни 324 дес. 1021 саж.

    сенокосов 105 дес. 1080 саж.

    кустарных зарослей лесу 247 дес. 112 саж.

    А всего удобной земли 738 дес, что составляет на душу по 4 десятины с половиною.

    Кроме того, в черту выкупаемого надела вошло неудобных мест 32 дес. 2044 кв. саж. Вся выкупаемая крестьянами земля расположена в одном отрубе кругом селения Круглого в границах, обозначенных на прилагаемом при сем плане крестьянского надела, составленном уездным землемером Могилевским Маевским и вновь поверенных в присутствии Кандидата Мирового Посредника Казановича, землемером Цивинским.

    5. Крестьяне переведены на выкупные платежи, согласно Высочайшего указа 2 ноября 1863 года с 1-го января 1864 г.

    6. За пользование землею было положено со всех крестьян оброка по уставной грамоте 2189 руб. 38 1/2 коп. в год. При переводе крестьян на выкупные платежи, на основании Высочайшего указа 2 ноября 1863 г. оброк сей понижен на 20%, а именно с 1189 руб. 38 1/2 коп. до 951 руб. 51 коп. в год. Но так как 8 душ отказалось от наделов на основании 8 ст. местного положения, то выкупной платеж понижен еще с 951 руб. 51 коп. до 906 руб. 51 1/2 коп. в год.

    7. При пересмотре уставной грамоты Мировым съездом, определенный на основании указа 2 ноября 1863 г., выкупной платеж должен был быть изменен с 906 руб. 51 1/2 коп. на 1049 руб. 60 коп., потому что крестьяне получили земли до полного надела, то так как помещики князья Кропоткины согласились прибавить крестьянам землю до высшего надела без повышения за нее платы, то выкупной платеж оставили в размере, определенном в пункте 6 акта.

    Затем окончательно определенный выкупной платеж составляет 906 руб. 51 1/2 коп. в год.

    8. По капитализации сего платежа 906 руб. 51 1/2 коп. из 6%, капитальная ценность выкупаемой земли составляет 15,108 руб. 58 1 /2 коп.

    Подписи

    Приписка:

    Учреждение 15 марта 1866 года разрешило по сему акту выкупную ссуду 15 тысяч сто восемь рублей 58 коп.

    Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 214, воп. 1, спр. 313, лл. 295, 295 адв., 296,297.


УСТАЎНАЯ ГРАМАТА СЯЛА КРУГЛАЕ МАГІЛЁЎСКАГА ПАВЕТА МАГІЛЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ, ЯКОЕ НАЛЕЖЫЦЬ ПАМЕШЧЫКАМ КРАПОТКІНЫМ


Пасля 1864 г.


1. В селе Круглом значится по 10 народной переписи мужских душ 203.

2. Крестьянских дворов в селе Круглом.

3. Не подлежат наделу земли как отказавшиеся от оной на основаннй 8 ст. местного положения 31 д. Затем должны на основании положения получить надел 172 ревизские души.

II

1. Всей земли, как то: под именем огородной, пахотной, сенокосной и под кустарными зарослями состояло в пользовании крестьян до обнародования положения о крестьянах 541 десят. 815 кв. саж.

2. Из сего количества земли собственно под крестьянскими усадьбами, огородами и выгонами состоит 61 д. 187 с.

3. Для местности, где находится село Круглое, определен местным положением о поземельном устройстве крестьян, высший надел в 4 дес. 1200 саж., следовательно, по числу душ в деревне высший размер надела во все крестьянское общество составлен 913 дес. 1200 кв. саж.

4. На этом основании состоящее ныне в пользовании крестьян количество земли менее высшего надела, а потому крестьянам предоставляется в постоянное пользование весь существующий надел.

III

1. Так как между помещичьими и крестьянскими полями чересполосицы нет, то и не предвидится надобности к каким-либо заменам полей.

2. Мельница и сукновальня на реке Друти Ситке остается в исключительном владении помещиков.

3. Земля в черте селения, находящаяся под корчмами и строениями, занимаемыми посторонними и должностными, при помещичьем хозяйстве лицами, равным образом остается в исключительном владении помещиков.

4. Право рыбной ловли в пределах всего имения исключительно принадлежит владельцу.

IV

1. За предоставленную в постоянное пользование крестьянам землю в количестве 3 десятин 353 1/2 кв. саж. на душу, причитается на основании положения о крестьянах, рабочих дней с каждого душевого надела: 18 — 60 мужских летних, 13 — 95 женских летних; 12 — 40 мужских зимних, 9 — 30 женских зимних, итого 54 — 25 дней. А со всех 172 душевых наделов рабочих дней: 3199 — 20 мужских летних, 2399 — 40 женских летних; 2132 — 80 мужских зимних, 1399 — 60 женских зимних, итого 9331 день. При переходе же крестьян с издельной повинности на денежную причитается на основании положения оброка с каждого надела по 6 р. 9 1/2 к., а со всех 172 наделов — 1189 р. 38 к.

2. Оброк крестьяне должны выплачивать в два срока, а именно: 1 апреля и 1 сентября. Срок для перехода крестьян издельной повинности на оброк назначается 1 июля 1862 г.

3. Из числа душевого оброка отчисляется на усадьбу по 1 р. 50 к., так как село Круглое состоит в имении земледельческом, вследствии чего повинность за пользование всею усадебною оседлостью Круглянского сельского общества составляет в год 258 р., а выкупная сумма за всю оседлость 4300 руб.

4. За исправное отбытие повинности издельной, а по сих переходе на оброк — оброчной ответствует круговою порукою все общество, на основании правил, установленных местным положением.

1864 г. ноября 20 дня сделаны были следующие изменения в уставной грамоте на село Круглое:

1. В 3 пункте 1 параграфа сей грамоты сказано, что отказавшихся от наделов 31 душа, тогда как их 39, получили надел 164 души.

2. В пункте 1 параграфа II сказано, что у крестьян состоит в пользовании 541 д. 815 кв. саж. земли. При проверке же помещики прибавили крестьянам села Круглого земли до высшего надела, без повышения за нея платы, так что у них не 541 дес. 815 кв. саж., а 738 десят. Плата же за нея не 6 р. 40 коп., а 5 р. 53 коп. с участка.

3. Затем отменяется весь IV параграф сей грамоты на основании Высочайшего указа 2 ноября 1863 года.

Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 214, воп. 1, спр. 313, лл. 40, 40 адв., 41.


ПРАШЭННЕ СЯЛЯН в. АРЭХАЎКА НАЧАЛЬНІКУ МАГІЛЁЎСКАГА ГУБЕРНСКАГА ЖАНДАРСКАГА ЎПРАЎЛЕННЯ АБ АБАРОНЕ IX АД САМАВОЛЬСТВА СПРАЎНІКА I ПРЫСТАВА


1876 г.


В начале мая мы просили е.п. г-на начальника Могилёвской губ. оказать нам защиту от незаконного и незаслуженного наказания, которому подвергает нас г-н могилевский исправник, нанося некоторым из нас или своеручно, или посредством подчиненных побои по голове, щекам с оскорблением нас самыми грубыми площадными словами, а именно: публично на волостном сходе посредством г-на пристава 1-го стана Понятовского, приказав ему бить нас, нанес жестокие побои крестьянам Викентию Иванову, Демьяну Игнатову и Осипу Антонову. 8-го дня минувшего мая пристав 1-го стана Могилевского у. г-н Понятовский, прибыв в д. Ореховку и объявив, что он прислан е.п. для наказания нас за нашу жалобу на г-на исправника, начал своеручно наносить нам жестокие побои, а именно: прибил до полусмерти 75-летнего старика крестьянина Игната Яковлева, бил крестьянина Войтиха Матвеева, жену его Елену Васильеву бил в шею кулаком и каблуками сапог своих в то время, когда она бросилась ему в ноги с просьбой не бить ее больного мужа. Нанес побои крестьянину Викентию Иванову. Тех же из нас, подписавшихся под означенной жалобой, которые в это время не оказались налицо, велел немедленно доставить к нему в Шклов для нанесения им побоев. С этого времени почти ежедневно тысяцкий с 5-10 сотскими являлся в д. Ореховку для высылки к становому приставу тех крестьян, которые из страха наказания принуждены были уклоняться от поисков полиции, так что ими упущено дорогое время для засева их земель.

22 мая по требованию господина исправника явились мы в волостное правление. Здесь г-н исправник окружает нас тремя тысяцкими и 18-ю сотскими как преступников, каких велит принести розог, которых и принесли с полвоза, ругает нас, бьёт своими ногами по ногам крестьянина Стефана Блажеева, берет за бороду и за нос крестьянина Войтиха Матвеева, несколько раз отсылает крестьянина Демьяна Осипова в холодную, то возвращает оттуда, идет сам в холодную своеручно наносит побои Демьяну, делает Осипа Антонова пьяным и велит подвергнуть его наказанию, под разного рода наказаниями держит нас с 11 час до полудня до 8 час пополудни, везет с собой крестьянина Мартина Яковлева в м. Тетерин и также бьет его без милосердия, приговаривал: «Будешь ли жаловаться губернатору», угрозами заставляет троих из нас отказаться от подписи своей под означенной жалобой и в том расписаться. Такими действиями своими г-н исправник ясно высказал свое желание мстить нам за нашу жалобу. Находясь в крайней опасности от мстительного намерения г-на исправника и станового пристава, обращаемся с покорнейшей просьбою к в.п. защитить нас от бесчеловечных поступков их, если же мы в чем виноваты, подвергнуть нас законному суду и не отдавать нас в жертву буйства и своеволия и тем сохранить наше здоровье, столь нужное нам для воспитания наших детей, для исполнения лежащих на нас государственных повинностей.

Крестьяне д. Ореховки.

А вместо их, неграмотных, по их просьбе расписался крестьянин Владимир Викентьев.

Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 104, 3 эксп., 1876, спр. 52, л. 61-62.


З ДАНЯСЕННЯ МАГІЛЁЎСКАГА ГУБЕРНАТАРА МІНІСТРУ ЎНУТРАНЫХ СПРАЎ ПРА СУПРАЦІЎЛЕННЕ СЯЛЯН ВЁСКІ КАСЦЮКОВІЧЫ ПАЛІЦЫІ I ВОЙСКАМ У ЧАС ПРОДАЖУ АПІСАНАЙ ЖЫВЁЛЫ ЗА ЗАХОП ПАМЕШЧЫЦКАЙ ЗЯМЛІ


30 верасня 1882 г.


Крестьяне д. Костюковичи Могилевского уезда Тетеринской волости, не довольствуясь полученной по выкупному акту в 1866 году в надел на все общество в числе 97 душ землею в количестве 453 дес. 1475 кв. саж., начали вторгаться в земельные владения соседнего имения Тетерино, принадлежащее генерал-лейтенанту Данилову. Захватив две лесные дачи с находящимися в них лугами и пастбищами, примерно до 500 десятин, они производят в сих дачах порубку леса и расчистку оного под сенокос, пасут свой скот на всем пространстве этих лесных дач и решительно не желают прекратить самовольное пользование этой землею, несмотря на внушения местных властей и состоявшиеся в 1878 и 1879 гг. два судебных приговора мирового судьи... Хотя в 1880 г. местным судебным приставом формально восстановлено владение ген.-лейтенанта Данилова, тем не менее костюковичские крестьяне фактически не прерывали своего пользования не принадлежащею им землею и продолжают его по настоящее время.

... когда по требованию судебного пристава об оказании ему содействия при продаже 5-го сентября принадлежащего крестьянам скота, описанного на пополнение взыскания г-ну Данилову, прибыли в Костюковичи чины полиции, то крестьяне, угнав весь скот в лес, сами отправились туда сторожить его. На требование полицейских урядников выдать скот они отвечали отказом, нанесли им оскорбление и, вооруженные кольями, угрожали даже нанести смертельные удары. При таких условиях продажа крестьянского имущества не могла состояться и таковая назначена вновь на 4 октября... и поэтому в видах предупреждения повторения противозаконных действий со стороны крестьян признает необходимым по силе приложения к ст. 541 т. 11, ч. 1 по продолжению 1879 г. призвать на 4 октября в д. Костюковичи воинскую команду в составе полутора роты.


З ДАНЯСЕННЯ МАГІЁЎСКАГА ПАВЯТОВАГА СПРАЎНІКА ГУБЕРНАТАРУ


8 кастрычніка 1882 г.


В исполнении предписания от 27 сентября имею честь донести в.п., что по сношению с уездным волостным начальником мною вытребовано в д. Костюковичи 100 человек нижних чинов, кои были назначены от 5 и 6 рот Владимирского пехотного полка при 4 унтер-офицерах и одном штабс-офицере, и прибыли в д. Костюковичи 2-го октября в 2 часа дня.

... продано у 44 крестьян д. Костюковичи лошадей рабочих 2, лошадей нерабочих 3, коров 11, телят 7, овец 29, свиней 22, а всего на сумму 488 руб. 10 коп.

... избрали (крестьяне) депутацию из 10 человек при сельском старшине и отправились в м. Тетерин к г-ну Данилову, где в моем присутствии принесли полное раскаение и просили извинить их самоволие, а находившуюся в их самовольном пользовании землю отдать в арендное содержание, на что г-н Данилов изъявил согласие и отправил к управляющему имением, с коим крестьяне предварительно условились, но окончательное согласие отложено на эти дни, для чего все крестьяне соберутся в м. Тетерине.

... чтобы для лиц, задержанных перед торгами за допущенный беспорядок, было чувствительно наказание, то я доставил их в Могилев, где предполагаю задержать некоторое время...

Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 2001, воп. 1, спр. 1181, л. 1-29.


ЗВЕСТКІ ПРА МЯСТЭЧКА КРУГЛЯНСКАГА РАЁНА З КНІГІ А.С.ДАМБАВЕЦКАГА “СПРОБА АПІСАННЯ МАГІЛЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ”


Круглое (2 стана)

Принадлежит княгине Кропоткиной. Лежит на левом берегу р. Друти при озере Ситно и при упраздненном Виленском почтовом тракте в 50 верстах от Могилева и 20 верстах от ст. Толочин Московско-Брестской ж.-д.

Круглое переименовано из села в местечко в 1785 году по ходатайству тогдашней владелицы княгини Дашковой. Жителей в местечке в 1880 г. насчитывалось 424 д.м.п. и 432 д.ж.п. Православных обоего пола 557, католиков 7 и евреев 293 чел. Домов 119 (христианам принадлежало 79 и евреям 40), лавок 5, 1 православная церковь и 1 еврейская молитвенная школа. Все постройки деревянные.

Здесь помещается волостное правление, народное училище и мещанский староста. При местечке три мукомольные мельницы. Недавно учреждены две в году ярмарки – 29 июня и 14 сентября; обороты их пока незначительны.

Круча (3 стана)

Принадлежит жене поручика Гордзялковской. Расположено на реке Осливке, в 62 верстах от Могилева и в 10 верстах от ст. Славяны Московско-Брестской ж.-д.

Круча стала именоваться местечком с 1820 года, когда водворены здесь были еврей.

Жителей в 1880 году считалось 108 душ м.п. и 114 д.ж.п. Православных 18 душ, католиков 10, раскольников 8 и евреев 186. Домов деревянных 62 (из них христианам принадлежит 11 и евреям 51); одна православная церковь и одна еврейская молитвенная школа, тоже деревянная. Мещанский староста. Одна в году незначительная ярмарка в день св. Тройцы. Надо заметить, что по случаю близости к ж.-д., торговля и промыслы жителей в последние годы значительно оживились и постепенно расширяются.

Тетерин (3 стана)

Принадлежит генерал-лейтенанту Данилову. Расположено на правом берегу реки Друти в 45 верстах от Могилева и 27 верстах от ст. Славяны Московско-Брестской ж.-д.

Тетерин упоминается в числе городов еще в XIV столетии, но о нем сведений не сохранилось никаких; известно только, что в 1430 г. он причислен был к владениям Свидригайло, при возведении его на литовский престол, а в 1501 г. был записан в пожизненное владение за Еленой Иоановной, супругой польского короля Александра.

По присоединении Белоруссии к России местечко из числа конфискованных отдано было графу Салтыкову под польским названием «Цецержин».

Жителей в 1880 году считалось 174 души мужского и 182 женского пола, в том числе православных обоего пола 245 душ, католиков 4 души и евреев 107 душ. Последние поселились здесь лет 70 тому назад.

Домов деревянных 66 (христианам принадлежат 40 и евреям 26), одна православная церковь и одна еврейская молитвенная школа, тоже деревянная.

Здесь помещается: волостное правление, народное училище и мещанский староста.

Одна в году незначительная ярмарка на 10-й неделе после Пасхи. Имеется мукомольная мельница.

Предание говорит о том, что проходившие через Тетерин в 1708 году шведские войска разрушили мост и плотину через реку Друть. Плотина и ныне носит название Шведской.

Шепелевичи (3 стана)

Принадлежит дворянину Голощапову. Расположено на реке Осливке в 56 верстах от г. Могилева и в 27 верстах от ст. Славяны Московско-Брестской ж.-д.

К юго-западу от местечка в 2 верстах находится озеро Хотемля, имеющее в окружности 1 1/2 в., свойство воды в нем, по отзывам местных и окрестных жителей, целительное, помогающее от накожных сыпей, золотушной болезни.

Шепелевичи известны с 1655 года, когда через них проходил литовский гетман Радзивил, посланный польским королем Яном Казимиром для отторжения от России города Могилева.

Жителей в местечке в 1880 году считалось 271 д. муж. п. и 275 душ женского пола, в том числе православных 501, католиков 5 и евреев 47.

Домов деревянных 91 (христианам принадлежит 84 и евреям 7), одна православная церковь (бывшая униатская) и одна еврейская молитвенная школа, тоже деревянная.

Мещанский староста. При местечке деревянный винокуренный завод и водяная мельница.

Дембовецкий А.С. Опыт описания Могилевской губернии. Могилев, 1884. С. 39-41.


ЗВЕСТКІ ПРА НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ КРУГЛЯНШЧЫНЫ Ў ПАЧАТКУ 1900-х г. З КНІГІ «СПІС НАСЕЛЕНЫХ МЕСЦАЎ МАГІЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ»


Круглянское волостное правление в м. Круглом, входят сельские общества: Круглянское, Ратчинское, Новогрудское, Волконосовское, Приганское, Шупенское, Ольшаничское, Ельковское-1, Ельковское-2, Леснянское, Разбойное, Реучское, Козебродское, Лаутское, Скуратовское 1-е, Скуратовское 2-е, Ритковское, Дудаковичское, Большедубовское, Пасыревское, Ореховское, Слободское, Лихиничское, Казимировское, Друцкое. Круглянское почтово-телеграфное отделение, в волости имеется: православных церквей и часовень – 6, в Круглом, Шупенях, Дудаковичах, Друцке, Реучье, Холепне.

Римско-католических и старообрядческих церквей нет. Еврейских синагог и молитвенных школ – 2, в м. Круглом. Училищ МНП и ЦПХ – 13, в м. Круглом, Дудаковичах, м. Друцке, Шупенях, Волконосове, Новопрудье, Лихиничах, Реучье и Ельковщине.

Школ грамоты – 5. Лечебных и приемных покоев – 1. Запасных хлебных магазинов – 28. Казенных винных лавок 2, в м. Круглое и Друцке.

Мельниц – паровых, водяных и ветряных – 6, в Круглом, Ораве Великой, Ораве Малой, им. Кривое.

Фабрик и заводов – 3. Крахмальный завод в Круглом и имении Скляпово и винокуренный в имении Орава Великая.

Павловичская волость:

входят сельские общества: Павловичское, Хильковичское, Мартьяновичское, Михейковичское, Дорожковичское, Хролищевское, Санниковское, Филатовское, Варгутьевское, Каскевичское, Углянское, Старо-Полесское, Глинникское, Ильянское, Горожановское.

Церквей: православных – 2, в Круче и Павловичах.

католических – нет.

старообрядческих – 1, в застенке Весность.

синагог и молитвенных домов – 3, в с. Горожаново и с Круча – 2. Училищ М.Н.П. и ЦПХ – 9: в с. Павловичи, Мартьяновичи, Михейкове, Круче, Славное и д. Михейково.

Школ грамоты – 4.

Фельдшерский пункт при с. Павловичи – 1.

Хлебных магазинов – 16.

Казенных винных лавок – 2: в с. Круче и Павловичи.

Мельниц – 1, в д. Павловичи.

Фабрик и заводов – нет.

Тетеринская волость:

общества Тетеринское, Затетерское, Улужское, Шелковичское, Зеленьковское, Храпинское, Липское, Глыбокское, Костюковичское, Шилягское, Симоновичское, Кунцевское, Кононовичское, Стеховское, Бовсевичское, Шепелевичское, Стайское, Заречское, Дроздовское, Сторковское, Криулинское, Баньковское, Прудковское, Чигиревское, Ильковичское, Вуйловское, Лубянское.

Почтовое учреждение – Круглянское почтово-телеграфное.

Церквей: православных – 3, в Тетерине, Шепелевичах, Ильковичах.

римско-католических костелов нет.

Синагог и молитвенных домов – 2, в Тетерино и Шепелевичах. Училищ М.Н.П. и ЦПХ – 4, в Тетерине, Шепелевичах, Ильковичах. Школ грамоты – 11.

Приемный покой в Тетерине.

Запасных хлебных магазинов – 27.

Казенных винных лавок – 2, в Тетерино и Шепелевичах.

Мельниц – 3, в Тетерине, Заречье, Шепелевичах.

Фабрик и заводов нет.

Черноручское волостное правление: ... Ступлянское, Рублевское, Клепиничское, Комсеничское, Ахимковичское, Петушковское, Рогознянское, Заболотское, Полыковичское, Езерское, Буровшинское, Литовское, Тубышское.

Почтово-телеграфная контора в 17 верстах.

Церквей: православных – 9, в Езерах, Комсеничах, с. Тубышках, кладбищенская церковь в д. Литовском, кладбищенская часовня в д. Толкачах (и в Черноручье, с. Черных Больших).

костелов, синагог – нет.

Училищ М.Н.П. и ЦПХ – 10, в с. Черноручье, д. Тудорове, с. Черных Больших, с. Озерах, с. Комсеничах, Тубышках, Заболотьи, Клепиничах, Литовске, Ступлянах.

Школ грамоты – 3.

Приемный покой в Черноручьи.

Запасных хлебных магазинов – 21.

Казенных винных лавок – 4, в Черноручье, Черных Малых, Клепиничах, Литовске.

Мельниц – 1: с. Тубышки, д. Ахимковичах, м. Бабчине, д. Литовске, д. Дубровках, с. Черных Малых, Новой Ляховке и Запрудье.

Заводов – 2 винокуренных, в м. Бабчинь и Черноручьи.

Список населенных мест Могилевской губернии. Могилев, 1908.

Круглянский район


АСВЕТА НА КРУГЛЯНШЧЫНЕ ДА ПАЧАТКУ ХХ ст.


    Першая школа на Кругляншчыне існавала ў канцы XVII — пачатку XVIII ст. пры Цяцерынскім манастыры базыльян. Базыльянскія школы ўспрынялі езуіцкую сістэму навучання і метады выхавання. Адрозненне іх ад езуіцкіх школ было ў тым, што выкладанне вялося на роднай для навучэнцаў мове.

    У пачатку 18 ст. у в.Дудаковічы вучылішча для польскага юнацтва ўтрымлівалі манахі дамініканскага ордэна пры сваім манастыры. Пра гэтае вучылішча вядома толькі тое, што ў ім вучылі дзяцей лацінскай, польскай, французскай і нямецкай мовам.

    Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) імператрыца Кацярына II у 1774 г. прызнала законным існаванне вучылішча пры Дудаковіцкім манастыры, але толькі з правам выкладання пачатковага курса вучылішча. У 1789 г. правінцыял дамініканскага ордэна Антоній Арэхаўскі, які ўтрымліваў у Дудаковіцкім манастыры вучылішча, спрабаваў дабіцца дазволу на стварэнне ў Дудаковічах навучальнай установы са статусам вышэй пачатковай. Антоній Арэхаўскі хадайнічаў перад беларускім каталіцкім епіскапам Сестранцэвічам, каб гэтае вучылішча зацверджана было на будучыню даравальнаю Ея Імператарскай вялікасці граматаю і каб яму было аказана дзяржаўнае садзейнічанне. Але хадайніцтва яго, хоць і было падтрымана Сестранцэвічам, поспеху не мела. У 1832 г., пасля ліквідацыі дамініканскага манастыра, вучылішча ў Дудаковічах было закрыта.

    У сярэдзіне 19 ст. пры праваслаўных цэрквах былі створаны царкоўнапрыходскія школы. На Кругляншчыне такія школы былі ў Круглым, Кручы, Цяцерыне, Шапялевічах, у сёлах Паўлавічы, Шупені.

    Што ўяўляла сабой царкоўнапрыходская школа, можна прасачыць на прыкладзе школы ў мястэчку Шапялевічы.

    У 1887 г. школа была размешчана ў наёмным доме. Закон Божы тут выкладаў святар Пётр Крымскі, а іншыя прадметы – псаломшчык Рыгор Кутарга. Святар працаваў задарма, а вучэбныя дапаможнікі набываў за царкоўныя, а часам і ўласныя грошы, псаломшчыку сялянскае грамадства выдавала 3 рублі за адзін вучэбны месяц. Усе «субсідыі» на ўтрыманне школы абмяжоўваліся толькі сціплымі добраахвотнымі ахвяраваннямі бацькоў вучняў. Праграма навучання была простай: малітвы, свяшчэнная гісторыя і катэхізіс, славянскае і грамадзянскае пісьмо, лік і царкоўнае песнапенне. Раскладу заняткаў не было, прадметы і час заняткаў залежалі толькі ад настаўнікаў. Навучанне пачыналася з вывучэння славянскага алфавіта, складоў, потым пачыналася чытанне «па вярхах», навучанне пісьму. Вывучалі ў такіх школах толькі асноўныя арыфметычныя дзеянні, задач не рашалі. У 1887 г. у школе вучылася 37 хлопчыкаў, у 1888 — 24 хлопчыкі і 2 дзяўчынкі. У 1890 г. Шапялевіцкая царкоўнапрыходская школа размяшчалася ў асобным будынку. Настаўніцай тут працавала дачка святара Серафіма Жудро, якая мела званне «пачатковай настаўніцы», заробак складаўся з 55 рублёў ад сялянскага грамадства і 60 рублёў ад епархіяльнага савета вучылішча на ўвесь час навучання. Закон Божы, як і раней, выкладаў святар Пётр Крымскі. У 1888 г. Шапялевіцкая царкоўнапрыходская школа была прызнана лепшай са 123 царкоўнапрыходскіх школ епархіі. У 1891 г. яна разам з Комсеніцкай зноў была прызнана лепшай у павеце.

    У 1862 г. было выдадзена распараджэнне аб адкрыцці народных вучылішчаў у заходніх губернях. 23 сакавіка 1863 г. утворана Магілёўская дырэкцыя народных вучылішчаў і вызначаны прадметы вучэбнага курса: Закон Божы (кароткі катэхізіс і свяшчэнная гісторыя), руская мова (чытанне па кнігах грамадзянскага і царкоўнага друку і пісьмо), пачатковая арыфметыка, царкоўныя спевы. Усе прадметы павінны былі выкладацца на рускай мове, а Закон Божы рымска-каталіцкага спавядання — на мясцовай гаворцы.

    Першае народнае вучылішча такога тыпу было адкрыта ў в. Паўлавічы ў 1871 г. Адкрыццё народных вучылішчаў ішло вельмі марудна. Памешчыкі лічылі, што пісьменнасць для сялян як простай рабочай сілы не мае сэнсу. Самі сяляне былі ў асноўным той жа думкі і пасіўна супраціўляліся заснаванню народных вучылішчаў.

    Як сведчыў адзін з міравых пасрэднікаў Магілёўскай губерні Захарін, сяляне былі ўпэўнены, што ўсе хлопчыкі, якія вывучаюць пісьменнасць, будуць потым абавязкова ўзяты ў «маскалі», г.зн. салдаты. Асноўнай жа перашкодай для адкрыцця вучылішчаў было тое, што сродкі на іх павінны былі даваць, як правіла, самі сяляне. Так, у 1900 г. сяляне Магілёўскай губерні давалі 2/3 сродкаў на школы, што складала 69 403 рублі, а казна толькі 35 317 рублёў. Апрача таго, сяляне павінны былі даплачваць настаўнікам, траціць сродкі на ўсталяванне інтэрнатаў і харчаванне для вучняў з іншых вёсак. Да 1897 г. на Кругляншчыне было толькі 5 народных вучылішчаў: у мястэчках Цяцерын, Круглае, вёсках Марцьянавічы, Дудаковічы і сяле Паўлавічы.

    Сяляне з большай ахвотай згаджаліся на арганізацыю так званых «школ пісьменнасці». Гэта былі таксама царкоўныя школы, але больш простыя і малалюдныя, якія патрабавалі значна менш сродкаў. Настаўнікамі ў такіх школах былі пераважна самі сяляне. Так, у 1887 г. настаўнікамі працавалі: у в. Каскевічы селянін Павел Пракоф’еў (тут вучылася 25 хлопчыкаў), у в. Дарожкавічы селянін Цімафей Тузік (15 хлопчыкаў), у в. Міхейкава сялянка Надзея Іванова (23 хлопчыкі), у в. Рубеж мешчанін Іван Шуко (6 хлопчыкаў), у Хількавічах селянін Сільвестр Аляксандраў (6 хлопчыкаў), у Хралішчаве селянін Іван Хаміцкі (7 хлопчыкаў і 1 дзяўчынка). У в.Зелянькова настаўнік школы граматы селянін Раман Патапаў атрымліваў за сваю працу ад сялян нават не грошы, а «ўзнагароджанне натурай». У в.Сіманавічы школа была размешчана ў хаце салдата Марціна Дзянісава, якому сялянскае грамадства плаціла 10 рублёў.

    Усяго на Кругляншчыне ў 1897 г. было 35 школ пісьменнасці, 6 царкоўнапрыходскіх школ, 5 народных вучылішчаў. Школы пісьменнасці і народныя вучылішчы па сваім узроўні былі значна ніжэй за царкоўнапрыходскія. Тлумачылася гэта тым, што Магілёўская епархія давала на школы больш сродкаў і накіроўвала сюды адукаваных настаўнікаў.

    Напрыклад, у Комсенічах і Круглым у 1888/89 навучальным годзе настаўніцамі працавалі выпускніцы Магілёўскага жаночага духоўнага вучылішча Еўдакія Крылова і Агаф’я Альшэўская, у мястэчку Цяцерын і с. Шупені — сыны дзякаў Аляксандр Федарэнка і Сямён Харкевіч, якія вучыліся ў духоўным вучылішчы; у Шапялевічах, як ужо адзначалася, працавала дачка святара і толькі ў сяле Паўлавічы выкладаў селянін. Нягледзячы на ўсе цяжкасці ў справе адукацыі, пісьменнасць на Кругляншчыне пашыралася. У 1889/90 навучальным годзе ў м. Цяцерын вучылася 35 хлопчыкаў, у 1902/03 — 117 хлопчыкаў, у 1907/08 — 125 хлопчыкаў і 18 дзяўчынак. Для яўрэйскага насельніцтва ў Круглым была адкрыта яўрэйская школа.

М.А.Сакалова.



З СПРАВАЗДАЧЫ АБ ЦАРКОЎНАПРЫХОДСКІХ ШКОЛАХ МАГІЛЁЎСКАЙ ЕПАРХІІ ЗА 1889-90 гг.


    ... особое усердие в исполнении законоучительских обязанностей, общего руководства и наблюдения за школой, по отзывам ревизоров обнаружили: священник Комсеничской церкви — Парфений Солнцев, священник Шепелевичской церкви — Петр Крымский.

    ...из учителей особым усердием отличался преподаватель Шепелевичской школы — С.Жудро (за что получил 25 рублей вознаграждения).

    ...благоустроенные хоры в Шепелевичской и Комсеничской церковноприходских школах.

    ...наиболее замечательные в учебном и воспитательном отношении в Могилевской Епархии школы: Шепелевичская и Комсеничская.

    Друцкого прихода — школы грамоты: в д. Козобродье — школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Даниил Антонов: получает от общества 25 руб. Учащихся 12 мальчиков и 4 девочки.

    В д.Реучье — школа помещается в приобретенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Илья Стефанов; получает от общества 25 руб. за учебное время. Учащихся 16 мальчиков и 4 девочки.

    В д.Скуратах — школа помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Андрей Сухотский, получает 22 руб. Учащихся 8 мальчиков и 2 девочки.

    В д.Рожках — школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Данил Польневский, получает 25 руб. Учащихся 6 мальчиков.

    Дудаковичского прихода — школы грамотности:

    1) в с.Лесном — школа находится в наемном доме, учителем состоит крестьянин Стефан Климентьев, получает 20 рублей, учащихся 13 мальчиков.

    2) в д.Ельковщина — школа расположена в приобретенном для нее доме. Учителем состоит крестьянин Василий Болишевский. Получает от общества 30 рублей. Учащихся 9 мальчиков.

    3) в д.Зубове — школа помещается в наемном доме. Учителем состоит крестьянин Михаил Иванов. Получает 20 рублей от общества. Учащихся 16 мальчиков.

    4) в д.Волконосове — школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Касьян Максимов, получает от общества 20 рублей. Учащихся 14 мальчиков и 4 девочки.

    Комсеничский приход — преобразованная церковноприходская школа в селе Комсеничах; помещается она в устроенном для нее доме, учительницей состоит дочь священника Евдокия Крылова, окончившая курс в Могилевском женском духовном училище, получает от общества 95 руб. и от епархиального училищного совета 55 рублей за учебное время; законоучителем состоит священник Парфений Солнцев; учащихся 33 мальчика и 5 девочек.

    Того же прихода школы грамотности:

    1) в с.Комсеничах — школа помещается в доме священника, учительницей состоит дочь священника, окончившая курс в Могилевском женском духовного ведомства училище Александра Солнцева, безвозмездно, учащихся 17 девочек.

    2) в д.Кляпиничах — школа помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Василий Стефанов, получает 30 рублей от общества. Учащихся 28 мальчиков.

    Круглянского прихода:

    Церковноприходская школа в местечке Круглом расположена в доме учительницы, которой состоит дочь священника Агафья Ольшевская, окончившая курс в могилевском духовного ведомства училище, получает от общества 30 руб. Законоучитель — священник Андрей Романовский; учащихся 11 мальчиков и 2 девочки.

    Школы грамоты Круглянского прихода:

    1) в д. Казимировке – школа помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Фадей Евдокимов, получает 25 рублей за учебное время и стол. Учащихся 8 мальчиков и 7 девочек.

    2) в д. Лихиничи – школа помешается в наемном доме, учителем состоит дочь чиновника Мария Крыжановская. Получает 40 рублей. Учащихся 14 мальчиков и 5 девочек.

    3) в д. Новопрудье – школа помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Яков Лукьянов, получает 35 рублей, учащихся 15 мальчиков.

    4) в д. Рачье – школа помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит унтер офицер Флор Дроздов, получает 36 рублей, учащихся 14 мальчиков и 5 девочек.

    5) в д. Слободке – школа помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Иоанн Богданов, получает от общества 25 рублей, учащихся 21 мальчик и 4 девочки.

Ильковичский приход

    Церковноприходская школа в селе Ильковичи располагается в построенном для нее доме. Учителем состоит крестьянин Петр Борисов, получает 60 рублей, законоучитель священник Даниил Шимкович, учащихся 20 мальчиков.

    Школы грамотности:

    в д. Баньки – школа расположена в крестьянском доме бесплатно, учителем состоит крестьянин Карп Тихонов, получает 15 рублей, учащихся 8 мальчиков.

Кручанский приход

    В местечке Круча – школа размещается в специально построенном для нее доме, учителем состоит псаломщик Иван Жуковский, обучавшийся в духовном училище, получает 48 рублей за учебное время, законоучителем состоит священник Григорий Сухоцкий. Учащихся 25 мальчиков и 3 девочки.

    Школы грамоты:

    в д. Каскевичи – школа размещается в построенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Яков Потапов, получает 35 рублей, учащихся 22 мальчика и 7 девочек.

Павловичский приход

    Церковноприходская школа Павловичи помещается в построенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Иван Хоминко, получает 30 рублей, законоучитель священник Григорий Козловский, учащихся 20 мальчиков и 2 девочки.

    Того же прихода школа грамоты:

    1) в д. Дорожковичи – школа размещена в построенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Прокопий Титов, получает 21 рубль. Учащихся 8 мальчиков.

    2) в д. Мартьяновичи – школа размещается в построенном для нее доме, учителем состоит унтер офицер Николай Стефанов, получает 30 руб. Учащихся 20 мальчиков.

    3) в д. Михейково – школа размещается в построенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Стефан Яковлев, получает 24 рубля, учащихся 16 мальчиков.

    4) в д. Рубеж – школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Иван Семенов, получает 12 рублей, учащихся 4 мальчика.

    5) в д. Хильковичах – школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Иван Касимов, получает 15 руб. за учебное время и стол. Учащихся 6 мальчиков.

    6) в д. Хролищево – школа помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит крестьянин Лука Семенов, получает 15 рублей от общества и 15 рублей от родителей учеников, учащихся 27 мальчиков и 3 девочки.

Тетеринский приход

    Церковноприходская школа в местечке Тетерино – школа помещается в построенном для нее доме, учителем состоит псаломщик Петр Авдашкевич, окончивший курс в Могилевской духовной семинарии, получает 50 рублей за учебное время, законоучителем состоит священник Иоанн Катович, учащихся – 18 мальчиков.

    Того же прихода школы грамотности:

    1) в д. Зеленкове – школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Алексей Киримов. Получает 12 рублей, учеников 20 мальчиков.

    2) в д. Липске – школа помещается в доме учителя крестьянина Павла Стефанова, получает 16 рублей, учеников – 16 мальчиков.

    3) в д. Симоновичи – школа помещается в доме учителя крестьянина Константинова, получаст 16 руб. 10 коп. Учеников 21 мальчик и 4 девочки.

Шепелевичский приход

    Преобразованная церковноприходская школа в местечке Шепелевичи помещается в устроенном для нее доме, учителем состоит дочь священника Серафима Жудро, имеет звание начальной учительницы, получает от общества 55 руб. и от Епархиального училищного совета 60 рублей, законоучителем состоит священник Петр Крымский, учеников – 26 мальчиков.

    Того же прихода школы грамотности:

    1) в д. Бовсевичи – школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Пимен Стефанов. Получает 16 рублей, учеников – 16 мальчиков.

    2) в д. Глубоком – школа помещается в доме учителя Евфимия Семенова, получает 25 рублей, учеников 20 мальчиков и 1 девочка.

    3) в д. Костюковичи – школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Яков Кондратьев, получает от общества 14 рублей за учебное время, учеников – 9 мальчиков.

    4) в д. Стехове – школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Лукьян Тимофеев, получает 3 рубля в месяц от общества, учеников – 10 мальчиков.

    5) в д. Шипяги – школа помещается в наемном доме, учителем состоит крестьянин Николай Евменов, получает 15 рублей, учеников – 10 мальчиков.

Шупенский приход

    Церковноприходская школа в с. Шупенях помещается в устроенном для нее доме. Учителем состоит причетнический сын Алексей Бригиневич, обучавшийся в Пустынской церковно-учительской школе, получает 35 рублей за учебное время, законоучителем состоит священник Николай Мигай. Учащихся 15 мальчиков.

    Того же прихода школы грамоты:

    1) в д. Загорянки – школа помещается в наемном доме, учителем состоит Алексей Стефанов, получает 20 руб. за учебное время, учеников – 13 мальчиков и 1 девочка.

    2) в д. Тубышках – школа помещается в доме учителя крестьянина Елеозара Фомина, получает 38 руб. 25 коп. за учебное время, учеников 30 мальчиков и 5 девочек.

    Справаздача аб царкоўнапрыходскіх школах Магілёўскай епархіі за 1889 – 90 гг. Магілёў, 1891. С. 17 – 18, 31 – 32, 109, 110, 119, 120, 121, 122, 123.


СПРАВАЗДАЧА АБ СТАНЕ ЦАРКОЎНАПРЫХОДСКІХ ШКОЛ I ШКОЛ ПІСЬМЕННАСЦІ Ў МАГІЛЁЎСКАЙ ЕПАРХІІ ЗА 1895 – 96 гг.


    Обязанности законоучителей в цпш, находящихся при самих церквях исполняли везде местные священники. В школах находящихся в деревнях вдали от приходского священника, преподавание закона божьего поручалось правоспособным или местным псаломщику, или учителю.

    ... особенное усердие и успех в деле обучения обнаружили учащие следующих школ: Могилевского уезда – Тубышской – Е.Шавельский. Одноклассные церковноприходские школы разделены на три группы:

    а) хорошие – Водвянская.

    б) удовлетворительные – Тубышская, Ильковичская, Шепелевичская, Кручанская.

    в) не совсем удовлетворительные – Комсеничская.

    Обучение церковному пению.

    В Шупенской школе существовал ученический хор.

    Воскресные и праздничные чтения велись в Кручанской, Кудинской и Тубышской церковноприходских школах. Чтения вели учителя, а иногда и сами священники, их посещали и взрослые. Предметом чтения были преимущественно жития святых и разные статьи религиозно-нравственного содержания.

    Отчет о содержании церковноприходских школ и школ грамотности в Могилевской епархии за 1895 – 96 гг. Могилев, 1897. С. 14, 18, 31, 34, 37.


З АРХІТЭКТУРНАЙ СПАДЧЫНЫ


    Круглянскі раён небагаты на помнікі архітэктуры. Практычна адзінымі ўзорамі дойлідства, якія дайшлі да нашых дзён, з’яўляюцца культавыя пабудовы ў Дудаковічах і Тубышках.

    Пакроўская царква ў Дудаковічах была ўзведзена ў 1869 г. ва ўсходняй частцы сяла на ўзвышшы. Але гісторыя гэтай царквы значна старэйшая. Яшчэ ў канцы ХVІІ – пачатку ХVІІІ ст. на месцы цяперашняй царквы існаваў кляштар дамініканскага ордэна.

    Першапачаткова Дудаковіцкі касцёл і кляштар былі драўляныя. 10.10.1822 г. дамініканцы на месцы струхлелага драўлянага касцёла заклалі новы, мураваны. Праз 2 гады (10.19.1824) будаўніцтва новага касцёла было закончана. Будынак асвяціў епіскап Станіслаў Сестранцэвіч у імя Прасвятой Багародзіцы Ружанцовай. Будынак кляштара не перабудоўваўся.

    Новы касцёл уяўляў сабой аднанефавую базіліку з бабінцам і прамавугольнай апсідай, да якой з двух бакоў прылягалі сакрысціі. Касцёл быў без вежаў і меў высокі двухсхільны гонтавы дах, пафарбаваны алейнай фарбай. Такі ж дах мела і апсіда. Невысокія сакрысціі былі накрыты аднасхільнымі гонтавымі дахамі. Бакавыя і алтарныя фасады касцёла падзелены плоскімі пілястрамі і прарэзаны аконнымі праёмамі. Галоўны фасад падзелены паўцыркульнымі і прамавугольнымі нішамі і чатырма пілястрамі, у завяршэнні – высокі фігурны франтон з жалезным крыжам з промнямі.

    Знадворку касцёл быў атынкаваны і пабелены, унутры размаляваны і ўпрыгожаны.

    У 1832 г. Дудаковіцкі дамініканскі кляштар аказаўся ў ліку 23 кляштароў, ліквідаваных за садзейнічанне паўстанню 1830 – 31 гг. Пасля ліквідацыі кляштара касцёл у Дудаковічах стаў парафіяльны. Аднак мясцовыя ўлады і праваслаўнае духавенства ўсялякімі шляхамі стараліся схіліць дудаковіцкіх сялян у праваслаўную веру. У 1843 г. касцёл быў перададзены ў праваслаўнае ведамства і ў Дудаковічы прызначылі праваслаўнага святара. Але, як сведчаць дакументы таго часу, «крестьяне имения Дудаковичи отказывались принимать православную веру, уклонялись от выполнения обязанностей православной веры и проявляли в этом упорство» (Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 2001, воп. 1, л. 19 – 20, 42). Урад прыняў рашучыя меры, выслаў некалькі вернікаў у розныя манастыры Расіі. Амаль 2 гады пайшло на тое, каб канчаткова зламаць супраціўленне сялян і прымусіць іх наведваць царкву.

    Атрымаўшы ў свае распараджэнне Дудаковіцкі касцёл, праваслаўнае ведамства прывяло яго ў адпаведны праваслаўнай царкве выгляд. Але, нягледзячы на ўсе намаганні, царква, пабудаваная на каталіцкі ўзор, сваім вонкавым выглядам не садзейнічала ўмацаванню праваслаўя сярод дудаковіцкіх прыхаджан. Таму ўлады вырашылі надаць царкве выгляд праваслаўнага храма ў візантыйскім стылі, каб нават пазбавіць сялян надзеі, «что церковь сия может по-прежнему перейти в латинство» (там жа, ф. 218, воп. 1, л. 1).

    Праект перабудовы царквы быў канчаткова зацверджаны 15.3.1860 г. Да будаўнічых работ прыступілі вясной 1863 г. Кантракт «на выпраўленне царквы» Магілёўская духоўная кансісторыя заключыла з калежскім рэгістратарам Іванам Назарыным, які абавязаўся выканаць усе работы на працягу 2 гадоў. Але работы па перабудове царквы зацягнуліся на 6 гадоў. Прычынай было падзенне нанава пабудаванага купала на царкве. Пры гэтым трэснулі старыя касцельныя сцены, так што на іх месцы прыйшлося будаваць новыя, больш трывалыя. Толькі ў 1869 г. новая Дудаковіцкая царква ў візантыйскім стылі была асвячона епіскапам Магілёўскім і Мсціслаўскім.

    Новая Дудаковіцкая царква ўяўляла сабой цэнтрычнае квадратнае ў плане збудаванне. У цэнтры кампазіцыі ўзвышаўся васьмерыковы барабан, прарэзаны чатырма аконнымі праёмамі з паўкруглым завяршэннем. Барабан завяршаўся купалам з невялікай цыбулепадобнай галоўкай і крыжам. Да асноўнага аб’ёму прылягала двух’ярусная званіца – васьмярык на чацверыку. Верхні ярус званіцы праразалі 4 акны такой жа формы, як на цэнтральным барабане. У завершы званіца мела выгляд высокага васьміграннага шатра з невялікай галоўкай і крыжам. Пярэдні і бакавыя фасады, а таксама алтарная частка царквы вылучалася шырокімі рызалітамі з трохвугольнымі завяршэннямі. У дэкоры фасадаў выкарыстаны арачныя паясы, лапаткі, прамавугольныя нішы, пластычнае аздабленне акон. Вуглы будынка вылучаны паўкалонамі.

Круглянский район

    Богаслужэнне ў Дудаковіцкай царкве было спынена ў другой палавіне 1930-х г. Пасля гэтага царква працяглы час выкарыстоўвалася як збожжасховішча, што прывяло да поўнага знішчэння інтэр’ера храма. Была разабрана на матэрыял для фермы і званіца, што прылягала да галоўнага ўвахода ў царкву.

    Зараз Дудаковіцкая Пакроўская царква як помнік архітэктуры перыяду стылізацыі і эклектыкі ў будаўніцтве Беларусі знаходзіцца пад аховай дзяржавы. У Беларускім рэстаўрацыйна-праектным інстытуце распрацаваны план рэстаўрацыі царквы.

    Яшчэ адна мураваная царква знаходзілася ў с. Тубышкі. Царква была пабудавана ў 1833 г. былым уладальнікам маёнтка палкоўнікам Рыгорам Мікалаевічам Чарняевым і асвячона ў гонар Святога Мікалая Цудатворца.

    У якасці архітэктурнага вобраза Чарняевым быў выбраны кафедральны сабор Святога Іосіфа, узведзены ў г. Магілёве ў 1788 г. паводле праекта архітэктара I.Львова. Імя архітэктара, які зрабіў праект храма для маёнтка Чарняевых, засталося невядомым. Але магчыма, што праект царквы выканаў сам Р.М.Чарняеў. Пра тое, што ён валодаў неабходнымі для гэтага ведамі і здольнасцямі, сведчыць захаваны ў сям’і Чарняевых праект крэпасці, зроблены Рыгорам Мікітавічам.

    План царквы вызначаецца прастатой. У яго аснове ляжыць квадрат, да якога па восі ўсход – захад прылягае паўкруглая апсіда і прытвор. Цэнтральны аб’ём завяршаецца невысокім барабанам з нахільным сферычным купалам. Барабан быў прарэзаны з чатырох бакоў круглаватымі вокнамі.

    Надзвычай строга вырашаны фасады царквы. Гладкую паверхню сцен ажыўляюць толькі порцікі і вялікія зашклёныя вокны без ліштваў. Чатырохкалонныя порцікі бакавых фасадаў вырашаны ў дарычным стылі. Калоны крыху адступаюць ад сцен, пастаўлены парамі каля аконных праёмаў. Аналагічна быў вырашаны і галоўны фасад царквы.

    Царква мела невялікія памеры і таму не здавалася такой прысадзістай, як яе прататып – сабор Святога Іосіфа ў Магілёве.

    Р.М.Чарняеў забяспечыў храм каштоўным начыннем і ўсім неабходным. З вялікай увагай да патрэб царквы адносіўся і сын Рыгора Мікітавіча – Міхаіл Рыгоравіч Чарняеў, вядомы рускі генерал.

    У час знаходжання М.Р.Чарняева ў Сербіі на пасадзе галоўнакамандуючага Маскоўскага таварыства ў 1876 г. паслала яму цудоўнай работы іканастас паходнай царквы і начынне. Усе гэтыя рэчы захоўваліся ў Сербіі ў манастыры Святога Рамана. Чарняеў выпісаў іканастас і начынне з Сербіі і замяніў імі беднае начынне сельскага храма. У Тубышкаўскай царкве былі размешчаны Чарняевым іншыя рэчы той эпохі: харугва ад таварыства Маскоўскіх харугваносцаў, зробленая на дакладны ўзор той, якой блаславіла Тройца-Сергіева лаўра Дзмітрыя Данскога на барацьбу з мангола-татарамі; сярэбраны крыжападобны абраз на дрэўку, прысланы на поле бітвы ў Сербію той жа лаўрай, і невялікі абраз Святых Сімяона і Савы работы сербскага мастака, бласлаўленне Мітрапаліта Міхаіла (сціплы дар, якім вельмі даражыў М.Р.Чарняеў як адзіным знакам увагі, атрыманым ім з Сербіі).

    Спачатку Тубышкаўская царква не мела званіцы. Званы размяшчаліся пад драўлянай павеццю. Пасля аднаўлення ў Тубышках самастойнага прыхода Чарняеў замяніў струхлелую павець для званоў новай мураванай званіцай.

    Будаўнічыя работы вяліся ў сезон 1896 г., была выкарыстана цэгла кустарнай вытворчасці. Званіцу паставілі з заходняга боку (насупраць галоўнага ўвахода ў царкву) на самым краі пагорка. Ад прылеглага да званіцы мураванага ганка ўніз вялі каменныя сходы.

    Званіца была двух’ярусная, прыкладна той жа вышыні, што і царква. Праз ніжні, квадратны ў плане, ярус вёў шырокі праход да царквы. Гэтак жа, як і царква, званіца завяршалася невысокім барабанам з нахільным сферычным купалам. Яе ўпрыгожваў вежавы гадзіннік з боем. Фасады званіцы вельмі лаканічныя, яе сцены не былі нават атынкаваны.

    У 1897 г., за год да смерці М.Р.Чарняева, масквічамі на чале з вядомым рускім прамыслоўцам і мецэнатам С.Ц.Марозавым быў ахвяраваны Тубышкаўскаму храму цудоўны збор званоў.

    Нягледзячы на клопат М.Р.Чарняева пра царкву, Тубышкаўскі храм не мог ужо задавольваць патрэбы прыхаджан з-за сваіх надзвычай малых памераў. Таму сяляне прасілі М.Р.Чарняева хадайнічаць перад епархіяльным начальствам аб расшырэнні царквы. У 1904 г. пасля неаднаразовых прашэнняў іх просьба была задаволена. Быў зроблены праект на 7 аркушах і 2 каштарысы на выкананне работ па расшырэнні царквы. Хто быў аўтарам праекта, невядома. Хутчэй за ўсё епархіяльны архітэктар Камбураў, які кіраваў работамі па расшырэнні царквы.

    Памеры царквы былі павялічаны за кошт прыбудовы, якая злучыла будынак храма і званіцу ў адно цэлае. Паміж пабудаванымі прытворам і званіцай пакінулі арачны праход для правядзення хрэснага ходу вакол храма. Калоны дарычнага порціка, якія ўпрыгожвалі храм, былі заменены пілястрамі.

    Будаўнічыя работы вяліся гаспадарчым спосабам, і, на думку будаўнічага камітэта, выкананы здавальняюча.

Круглянский район

    Асвячэнне расшыранай Тубышкаўскай царквы адбылося 18 жніўня 1908 г. епіскапам гомельскім Мітрафанам.

    У 1912 – 13 гг. была атынкавана званіца і ўвесь царкоўны цвінтар (56 сажняў у акружнасці), абнесены жалезнай агароджай.

    У выніку перабудовы Тубышкаўскі храм, створаны ў 1833 г. у стылі класіцызму, набыў іншае архітэктурнае аблічча, якое адпавядала эклектыцы, што панавала ў культавым будаўніцтве канца ХІХ – пач. ХХ ст.

    У гады Вялікай Айчыннай вайны царква вельмі моцна пацярпела. Захаваўся толькі моцна пашкоджаны цэнтральны аб’ём.

Ю.Е.Бабіцкі, Р.В.Баравы.


З ГІСТОРЫІ ЦЭРКВАЎ КРУГЛЯНШЧЫНЫ

Дакументы сведчаць...



З АКТА АПІСАННЯ ЦЯЦЕРЫНСКАЙ СПАСКАЙ ЦАРКВЫ


8 чэрвеня 1822 г.

    Церковь старая, деревянная из бруса, гонтом накрыта, продолговатой фигуры на каменных фундаментах стоящая с двумя куполами – на средине и над алтарем, с железными крестами... с боковыми притворами и бабинцем. Имеет в себе в длину сажень косых 10 и в ширину 8; имеет также при главном алтаре два боковых сакристия так же из бруса покрытые гонтом и ошелеваные; возле церкви на земле возле фундаментов есть крыльцо гонтом крытое.

    Построена лет 70 назад старанием предшествующих капланов и прихожан той же церкви трудом и деньгами. Как давно освящена нет ни сведений ни документов... требует ремонта фундамента... Идя до оной крыльцо гонтом крытое с крестом железным ... подлога дощатая гладко вымощена. За тем двери входные большие двойные на завесах железных с крючком и пробоем железным, за ними бабинец, а от бабинца по одной и другой стороне церкви между стен ... Над бабинцем хоры... Входя в саму церковь от бабинца двери большие одинарные на завесах железных с замком внутренним и висячим. Дверей же в боковых стенах – 4. Окон в ней больших в деревянных рамах – 4 стекла белого.

    В центральном сводчатом куполе – 4, по бокам главного алтаря и против самого алтаря три округлых окна, в сакристиях по окошку одному малому, а одно за решеткой железной так же по левой стороне сакристия служит для убирания капланов, по другой (стороне) скарбница имеющая хорошо окованую скрыню с внутренним замком для хранения денег церковных и других ценностей. Те оба сакристия имеют двери на завесах железные, одни от скарбницы с замком внутренним, а другие с защепкой железной.

Иконостас

    Иконостас перед главным алтарем старый трехъярусный рисованный, частично позолоченный с царскими вратами, а также и с боковыми на которых вверху крест деревянный с распятой фигурой господа Иисуса.

    Колокольня из деревянного бруса покрыта гонтом, с большим куполом на котором крест железный. Колокольня двухъярусная стоит на каменном фундаменте, квадратная в плане 5x5 сажень... в середине колокольни магазин, где засеки на зерно. Двери имеет двойные на железных бегунах с защепкой и замком ... в ней колоколов подвешено:

большой колокол в 8 пудов 1 шт.,
два колокола по 1 пуду 20 фунт.,
три колокола по 1 пуду,
четыре колокола по 5 фунтов,
колокольчиков алтарных четырех фунтовых 5 шт.

В сей приход входили деревни:

кто владеет название поселения число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
принадлежат Дмитрию Салтыкову м. Тетерин при црк. ул. Забородье 16 46 58
с. Липск 27 104 129
с. Костюковичи 34 156 148
д. Храпы 21 82 89
д. Слободка 21 69 85
заст. Заляпина 3 7 9
Казенные с. Чигири 17 56 66
Прудки 6 33 33
Итого: 145 553 617



    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, л. 7, 7 аб, 8 аб.


З АКТА АПІСАННЯ ПАЎЛАВІЦКАЙ ЦАРКВЫ ПЯТРА I ПАЎЛА


8 чэрвеня 1822 г.

    Церковь из бруса с бабинцем, о двух куполах с тремя крестами железными, гонтом покрыта. До высоты 3,5 саж. ошелевана, квадратной фигуры. 8 сажень длины и столько же ширины. Идя к ней, перед дверями церковными крыльцо из брусов сделанное о 4 столбах по боках... на три выхода, гонтом побита, досками вымощена, с бабинца двери двойные на завесах железных с крючком... другие, прошедши через бабинец, одинарные на завесах железных с замком внутренним.., а третие с левого бока на железных завесах с клямкою и железным завалом. Окон в куполе 4 по боках два высоких, а третье над хором в решетке железной. Два больших по бокам у алтаря, и 4 в бабинце. Всех окон 13 в деревянные рамы одетые.

    По левой стороне прошедши северные двери сакристия до которых входя двери на завесах железных с защепкою и пробоем железным. В ней два округлых окошка в дерево осаженных. Стол для убрания капланов застеленный и сундук для хранения церковных вещей окованный с висячим замком. Иконостас с царскими вратами... рисованный и отчасти позолочен о трех ярусах.

    В первом два образа по правой стороне Св. апостолов Петра и Павла с фиранками шелковыми, по левой стороне Св. Михаила с короной медной и Богоматери с господом Иисусом... Над царскими вратами образ Мелхиседеха или Архиерея. Во втором ярусе иконостаса 12 апостолов рисованных и в 3 ярусе Богоматери Св. пророков иконы, над которыми вверху распятый Христос.

    Метрические книги от 1793 года.

    Колокольня новая из бруса, гонтом крыта с одним куполом и крестом железным. Имеет по обе стороны магазины на засыпку хлеба у которых двери на завесах железных с внутренним замком. Входя в колокольню с крыльца двери на завесах железных с защепкой и пробоем.

Вверху оной три колокола подвешены:
1 колокол в 1777 году отлит – 4 пуда
2-й в 1778 году – 4 пуда
3-й без отлитого года – 1 пуд 32 фунта
и 4 звонков алтарных.
Фундушевой земли 2 волоки. О надании того фундуша нет никаких документов и сведений.
Подданных, корчмы, школы нет при церкви.
Каплан – администратор и декан Тетеринский Василий Рокланский.

В Павловичский приход составляют деревни:

кто владеет название поселения число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
все населенные пункты принадлежат его мсти князю Сергею Николаевичу Салтыкову с. Павловичи 44 163 155
д. Хильковичи 38 129 146
д. Мартьяновичи 39 138 137
д. Дорошковичи 23 100 98
д. Зеленково 32 123 123
д. Шолковинье 9 42 43
д. Идорна 3 11 11
д. Ладзинка 2 13 13
заст. Головщизна 3 14 10
Итого: 193 733 736



    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 186, лл. 26, 26 аб, 28, 29.



З КАЛЯНДАРА ДЛЯ ДУХАВЕНСТВА МАГІЛЁЎСКАЙ ЕПАРХІІ НА 1899 г.


    Список церквей Могилевской Епархии с обозначением времени их постройки, числа прихожан, количества земли, почтового адреса причта и указанием кто состоит священником.

    Могилевский уезд, 1-й округ благочиния.

    № 213 Дудаковичская Покровская, построена в 1869 г. каменная, прихожан обоего пола 2473; церковной земли 49 д., адрес: м. Толочин. Свящ. Петр Ганкевич.

    К ней приписная – Леснянская Предтеченская, постр. не известно когда, деревянная, церковной земли 38 д.

    № 214 Комсеничская Константино-Еленинская, постр. в 1825 г. деревянная, прихожан об. п. 2618, церк. земли 36 дес, адрес: м. Шклов. Свящ. Иоан Солнцев.

    № 215 Круглянская Рождество-Богородицкая, постр. 1861 г. деревянная, прихожан об.п. 3017, церк. земли 92 дес, адрес: м. Круглое. Свящ. Николай Мигай.

    № 220 Чирчинская Успенская, постр. 1777 г. деревянная, прихожан 2214, церк. земли 42 дес., м. Шклов. Свящ. Михаил Казанский.

    К ней приписаны: 1) Езерская Покровская, постр. 1895 г. деревянная, церковной земли 39 десятин. 2) Литовская Николаевская построена в 1851 г. деревянная. Список церквей Могилевского уезда. 3 округ благочиния.

    № 238 Ильковичская Петро-Павловская, перестроенная в 1861 г. деревянная, прихожан обоего пола 3131; церковной земли 38 десятин; адрес: м. Белыничи, свящ. Лука Клиндухов.

    № 239 Кручанская Троицкая постр. в 1861 г. деревянная, прихожан об.п. 1734; церковной земли 72 дес. 1779 кв. с, адрес: Белыничи, свящ. Григорий Суходольский.

    № 241 Павловичская Петро-Павловская, перестроенная в 1863 г. деревянная, прихожан об. п. 4020, церковной земли 74 дес. 684 кв.с; Белыничи, свящ. Иоан Ермалович (помощник благочинного).

    № 242 Тетеринская Параскевьевская, постр. в 1862 г. деревянная, прихожан об.п. 3227; церк. земли 237 д. 2288 кв.с; Белыничи. Священник Иаков Корчак-Котович.

    № 243 Тубышковская Николаевская, постр. 1833 г. каменная, прихожан об.п. 815, церковной земли нет. Адрес: Белыничи, свящ. Косма Рылло.

    № 245 Шепелевичская Троицкая, постр. в 1779 г. деревянная, прихожан об.п. 4082, церковной земли 102 д. 1495 кв.с, Белыничи. Священник Василий Бекаревич.

    № 246 Шупенская Успенская, постр. в 1860 г. деревянная, прихожан об.п. 995, церковной земли 142 д. 1577 кв. с, м. Круглое. Свящ. Георгий Калашников.

    Календарь для духовенства Могилевской епархии на 1899 г. Могилев, 1899. С. 106, 109.


АПІСАННЕ ЦЭРКВАЎ МАГІЛЁЎСКАЙ ЕПАРХІІ ЗА 1832 Г. З ПАЗНАЧЭННЕМ ІНВЕНТАРНЫХ ЦЭРКВАЎ ПА ПРЫХОДАХ


В сем благочинии находится иноверных монастырей и церквей в нижеследующих приходах:

В приходах Церквей униатских Костелов Р-К Монастырей
м. Тетерине 2 - -
м. Круглом 1 - -
Полесье 1 - -
Шепелевичах 1 - -
Ратче 1 - -
Ильковичах 1 - -
м. Дудаковичи - - 1
Воронцевичи 1 - -
Озерах 1 - -
- 1 -
Репухове - 1 -
Литовских 1 - -
Загорянках 1 - -
Скляпове 1 - -
Речках 1 - -

Описание Комсеничской Константино-Еленовской церкви Могилевского уезда

    Ведомство благочиния Могилевской Николаевской церкви протоиерея Иоанна Воисевича 16 июля 1832 года.

    Константино-Еленовская, что в селе Комсеничах, церковь деревянная, тверда, во внутренности иконостас тверд. Иконы благопристойны; утварью, ризнецею и книгами для служения не богато достаточна. При сей церкви есть еще приписная в местечке Круглом церковь во имя Святых чудотворцев безсребренников Кира и Иоанна, зданием деревянная с таковую же колокольнею, крепка, утварью, ризнецею и книгами для служения довольно достаточно. Земли при сей церкви усадебной 35 десятин и еще при приписной означенной церкви есть церковная земля, но сколько оной неизвестно.

    Сею землею священнослужители владеют и обрабатывают сами.

    Церковной кошельковой суммы на лице 7 рублей.

    При сей церкви прихожан дворов – 112; в них мужеска пола душ – 432.

    Деревни сего прихода от церкви отстоят самые дальние в 30 верстах, а прочие ближе расстоянии. Впрочем, в проезде к сим приходским деревням препятствий не имеется.

    Дом священника Константина Шафрановского собственный на церковной земле весьма хозяйственным способом устроен. Причту при сей церкви по штату положено быть: священнику, Дьячку и Пономарю. Ныне же на лицо состоит один священник. Для построения домов причетникам церковная земля имеется.

    По причине довольного количества земли, приходских дворов, причту сей церкви жалование не положено.

    К.Шафрановский и староста Андрей Семенов.

    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 834, воп. 2, спр. 1798, лл. 14, 14 аб, 22.


З АКТА АПІСАННЯ ВЯЛІКААРАЎСКАЙ ЦАРКВЫ ПАННЫ МАРЫІ


12 ліпеня 1822 г.

    Каплица либо церковь продолговатой фигуры на фундаментах из бруса, покрыта гонтом, об одном куполе на котором крест железный большой один и малых так же железных два, в длину 6 сажень и поперек 3 сажени. До ней с фронту всходя через крыльцо о 6 столбах на 3 выхода гонтом крыта, двери одинарные о трех завесах железных с клямкой и пробоем, замком внутренним и ручкой так же железной. Внутри окон стекла белого в деревянном оправлении – шесть.

    Колокольня бревенчатая гонтом крытая, на ней крест малый железный, на фундаментах таких же бревенчатых, обширность в квадрате 2x2 саж., требует ремонта в покрытии. В ней 2 колокола один – 1 пуд 30 ф.: второй – 1 пуд. 20 ф.

    Фундуш надан с незапамятных времен (но после был заменен неизвестно кем). Школ, больницы, корчмы и мельницы на фундушной земле нет.

    К этому приходу принадлежат:

кто владеет название села, деревни число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
Малолетнего Корсака Великая Орава 3 20 22
д. Скураты 8 29 26
Корсака - советника д. Хралишево 16 52 61
д. Санники 11 28 33
Корсака - писаря копысского д. Каскевичи 15 63 78
Малолетнего Корсака д. Рубеж 7 34 29
д. Лаутки 3 10 7
д. Трипутня 3 7 15
д. Грибин 1 5 4
ИТОГО: 69 255 285



    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, л. 42.


З АКТА АПІСАННЯ МАЛААРАЎСКАЙ СВЯТАТРОІЦКАЙ ЦАРКВЫ


12 ліпеня 1822 г.

    Церковь из брусьев, старая, продолговатой фигуры, на фундаментах из бруса, была покрыта гонтом, на ней был большой купол с большим железным и двумя меньшими крестами; в ней окон больших стекла белого в дереве оправленных – четыре, а пятое без стекла; длины сажень – 7, а ширины – 4 саж. Перед дверями крыльцо из бруса, вымощенное досками сгнившее; идя к церкви двери одинарные на завесах железных с клямкой, пробоем и замком висячим, за теми дверями бабинец, а на стенах бабинца хор, досками вымощен, с балясинами точеными, с бабинца до церкви вторые двери одинарные на завесах железных с клямкой и пробоем. О ремонте церкви ни двор, ни прихожане не проявляют старания.

    Та церковь построена старанием бывших капланов, прихожан и прежних землевладельцев. Кем консекрована неизвестно, а титул приход удерживает с незапамятных времен.

    ... колокольня давно совершенно сгнила. Было в ней два колокола, сложены в сакристии. Один без уха и весит 2 пуд, второй – 2 пуда 15 фунтов.

    Староста Купрей Дембинский.

    Фундушевой земли надано 1 волока с незапамятных времен неизвестно кем.

    При церкви нет ни школы, ни больницы, ни корчмы.

К Малооравскому приходу принадлежит:

кто владеет название села, деревни число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
Пана Антония Олехновского с. Малая Орава 3 12 16
д. Рожки старые 6 22 15
Лысковщина 4 12 10
Лаутки 3 7 13
Пан Янчевский ротмистр д. Рожки Новые 3 9 7
Скураты 4 13 14
Пани Полагейковой д. Грибин 4 12 11
ИТОГО: 27 87 86

К Друцкому приходу принадлежит:

кто владеет название села, деревни число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
г. Носович — советник д. Козебродье 8 27 28



    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, лл. 45, 46.


З АКТА АПІСАННЯ КРУЧАНСКАЙ МІХАЙЛАЎСКАЙ ЦАРКВЫ


1822 г.

    Церковь старая продолговатой фигуры, деревянная на каменном фундаменте, вново покрытая, с высоким куполом на верху на два яруса над срединой церкви устроенным с большим железным крестом, бляхой английской оббита, по углам той церкви два креста малых железных на малых куполах. Эта церковь имеет в длину 7 сажень и в ширину 3,5 сажени.

    Возведена церковь на месте ранее стоявшей здесь каплицы старанием и на средства хорунжего Мартина Корсака и в 1789 году 8 января освящена, затем старанием Яна Виленовича (настоятеля прихода) заново покрыта и поправлена с израсходованием на это 700 рублей.

    По правой стороне церкви деревянные сакристия покрытые гонтом на таком же каменном фундаменте. Вся церковь и сакристия от фундамента обшита досками: входя в церковь крылечко о двух столбах, столярской работы, гонтом покрыто, входя в бабинец двери одинарные на завесах железных с внутренним замком... и ручкой железной. Над бабинцем хор столярской работы. Входя в саму церковь дверь так же одинарная на завесах железных с замком висячим и ручкой железной. Пол из досок столярски струганных, в правой стороне от прохода лавки деревянные столярской работы, в двух частях перед главным алтарем ограждения с балясинами точеными. Окон в церкви стекла белого в дерево оправленных – 4, пятое над хором, все окна квадратные – высоты и длины полтора арш.

    Колокольня на кладбище от рыночной площади стоит, построенная из бревен на два яруса. Покрыта гонтом. Вокруг первого яруса гонтовая небольшая крыша. В стенах ремонта требует, квадратных сажень 2 х 2, в середине первого яруса лестница на второй ярус. Колоколов на ней два. Один справлен Артемом Андреевым до церкви Кручанской в 1745 году – весит 1 пуд 25 ф. Второй куплен за церковные деньги весит 1 пуд 18 ф. Двери в ту колокольню на завесах железных с клямкою, пробоем и висячим замком. Третий колокол отдан в Полесскую церковь.

    ... земли 4 волоки и 2 морга под плацем церковным.

    Фундуш: Мартин Корсак хорунжий новогродский единолично владеющий Полесьем и Кручей надал фундуш в Кручу и плац в самом местечке... и перенес от церкви Полесской до Кручи приходского богослужения. Подтверждением этому документ писанный Корсаком 1788 года октября 10 дня.

    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, лл. 36, 36 аб, 38 аб, 39 аб, 40.


З АКТА АПІСАННЯ ЦЯЦЕРЫНСКАЙ МІКАЛАЕЎСКАЙ ЦАРКВЫ


1822 г.

    Церковь с притвором из деревянного бруса, о двух куполах железной бляхой подбитых с 2 железными крестами, гонтом крытая. Дощечками вокруг ошелеваная, 6 саж. и два аршина в длину, и 5 саж. и два аршина в ширину... крылечко гонтом крыто с железным крестиком. В притворе дверей двое на завесах железных, первая с крючком железным другая с правой стороны с замком железным. Окошек продолговатых в церкви осажено 3. Входя в церковь двери на завесах железных с замком внутренним. Другие двери боковые с правой руки на завесах железных. Хор ординарийный не окончен. Окон в церкви двое, а третье над хором. Окон в куполе четыре. В пресвитерии 2 окна. С левой стороны сакристие до которых входя со двери крылечко гонтом крытое... В ней окно за железной решеткой и форточка на завесах железных. Стол для убранства капланов дощатый, по ходу правой руки шкаф с дверцами для составления келишков на завесах с защепкой и замком висячим. По правой стороне сакристия и двери на завесах железных, в ней окошко малое с железной решеткой, сундук для хранения церковных ценностей с замком внутренним и висячим.

    ... как церковь так и пресбитериум, сакристия и даже притвор вымощены досками.

    Колокольня из деревянного бруса, двухъярусная с крыльцом и ступеньками крыта гонтом, квадратная в длину и ширину по 3,5 сажени имеет. С куполом молнией разбитым, крест с купола целый железный сохранился.

    На первом ярусе свиранок с двойными дверями в нем три засеки для засыпки церковного зерна... (колокольня в покрытии и изготовлении купола требует непременного ремонта).

    Четыре колокола: 11 пудов, 1 пуд 20 ф., 1 пуд. 10 ф., 1 пуд.

    ... фундушевая земля к этой церкви отдана князем Сапегой подканцлером Великого княжества Литовского, а княжной Иоганной из Нарушевичей Огинской гетманшей полной ВКЛитовского подтверждена и наконец ее сыном Казимиром Огинским в 1699 году 4 мая... в инвентаре церкви Св. Николая тетеринской под годом 1799 месяца февраля 26 дня – 4 волоки.

    Подданных, школы, корчмы, богадельни при церкви нет.

Приход этой церкви составляют:

кто владеет название села, деревни число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
Княжат Дмитрия и Александра Салтыковых м. Тетерин при црк. 46 157 177
с. Улужья 29 107 104
Шешова 22 89 119
Кононовичи 33 120 130
Кунцы 14 44 51
Симоновичи 25 103 128
Шипяги 43 148 150
ИТОГО: 212 768 859



    Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, лл. 11, 11 аб, 13 аб, 14, 14 аб.


З АКТА АПІСАННЯ ЦЯЦЕРЫНСКАЙ ЦАРКВЫ СВЯТОЙ БАГАРОДЗІЦЫ


    Церковь старая из деревянного бруса на фундаментах брусовых стоящая, с притворами и сакристиями, с двумя куполами, гонтом крытая. Центральный купол жестья подбит с железными крестами, досками ошелевана... крыльцо на 4 колонках гонтом покрыто с крестом железным. Имеет эта церковь длины 7 саж., ширины 6,5 сажень. Ремонта требует в окнах. Входя в церковь двери одинарные на завесах железных с пробоем и клямкой, далее идя через притвор до самого входа в церковь двери одинарные на завесах железных с замком внутренним, в самой церкви боковые двери по правой стороне на завесах железных, против тех же дверей на выходе на кладбище двери на завесах железных за которыми крыльцо гонтом крытое. Над бабинцем хор сводчатый с лестницей до него... пол в церкви и в боковых притворах досчатый.

    Построена церковь лет 80 тому назад (т.е. около 1744 г.) старанием кураторов той церкви, и на средства прихожан и частично пожертвований других людей. Кем была конфирмована точных данных нет. Титул этого прихода удерживается с незапамятных времен.

    Окон в церкви три больших в дерево осаженных стекла белого, из которых одно под хором с решеткой железной, в центральном куполе под сводами 4 окна, в сакристии окошко малое также за решеткой железной, в бабинце окон больших два, в левом боковом притворе окно большое одно и малое одно, в правом притворе окно малое одно. Всего окон 16 и в пресбитерии окон малых три.

    Колокольня на том же кладбище стоит. Брусованая высоко вознесшаяся на три яруса с куполом и крестом железным на фундаменте из бруса, гонтом покрыта и вокруг досками ошелевана, дверей не имеет, а в середине лестница ведущая из нижней части наверх до самых колоколов.

    В ней пять колоколов, один весом 15 пудов, один 4 пуда 8 ф., один – 4 пуда, и один 15 ф.

    Фундуш церковный земли той церкви – 4 волоки. Дан тот фундуш от незапамятных времен князем Огинским. Документа оригинального нет, но копия того документа снятая в 1612 году мая 17 дня Яном Огинским.

Приход этой церкви состоит:

кто владеет название поселения число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
все поселения принадлежат князю Дмитрию Николаевичу Салтыкову м. Тетерин при цркв. 17 58 52
с. Храпы 18 73 85
с. Лихиничи 41 175 192
д. Михейково 39 140 125
д. Кази... 20 63 60
ИТОГО: 135 509 514

ксендз Леон Августинович.

Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, лл. 16, 18.


З АКТА АПІСАННЯ ШАПЯЛЕВІЦКАЙ ЦАРКВЫ ПАННЫ МАРЫІ


19 ліпеня 1822 г.

    Церковь с притвором старая из деревянного бруса в фундаментах подгнила. Досками ошелевана до крыши. Крыта гонтом. О двух куполах жестяной бляхой подбитых с двумя железными крестами. Имеет 9 саж. в длину и 7 саж. в ширину, два крыльца старых гонтом крытых с крестами железными. В притворе двери двойные с крючком железным, а две двери одинарных по бокам с засовками железными. Идя в церковь из притвора в дверь на завесах железных с ручкой железной с замком внутренним и висячим, с правой стороны также двери на завесах железных. В притворе 2 окна и в церкви по боках два, третье на хорах, и четыре в куполе. В пресбитерии два окна округлых за железными решетками, за алтарем доделана сакристия из бруса, гонтом крыто и досками ошелеваное, до ней идут двери на завесах железных... в ней окошко округлое за решеткой железной, стол дощатый для убрания каплана и скрыня окованная в железо с висячим замком. В церкви хор над дверями. Как церковь, так и пресбитериум и сакристия вымощены досками.

    Иконостас работы резной о трех ярусах.

    Колокольня старая из бруса на 2 яруса гонтом крытая с одним куполом с крестом железным, квадратная 3x3 сажени. Идя к ней двери на завесах железных. В стенах и фундаментах подгнила. Колокола с нее сняты и подвешены на столбах и балках.

    Колоколов 5 один отлит в 1801 году весит 10 пуд., второй отлит в январе 1822 весит 9 пудов 20 фут., третий также отлит в 1822 г. весит 2 пуда 20 ф., четвертый неизвестно когда изготовлен 3 пуда, пятый тоже старый 25 ф., еще есть 5 алтарных колокольчиков от 2,5 до 4,5 ф.

    Шепелевичской церкви фундушевой земли 4 волоки... но ни автеничного документа ни копии не имеется... только в инвентаре 1813 года от 31 января написано так «Земли до той церкви года 1641 января 9 дня князем Львом Сапегой фундушем наданаю, а княжатами Яном воеводой Мстиславским и Казимиром воеводойчем Полоцким Огинских подтвержденною, а позднее князем Казимиром с Козельска Огинским в году 1705 29 августа лучшего поля 4 волоки в трех частях и плацов 4. В местечке под плебань, а также сенокосы урочища Борова Лугу званое удельным правом тогож князя Льва Сапеги 1633 г. 21 марта обеспечил».

    При церкви 5 душ подданных.

Шепелевичский приход состоит:

кто владеет название поселения число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
Все деревни принадлежат князю Александру Салтыкову м. Шепелевичи 79 286 377
с. Бовсевичи 47 165 140
с. Смогиловка 7 24 25
Стаи 20 111 109
Овсище 6 25 20
Смолыцизна 3 9 9
Залужье 3 9 9
князю Дмитрию Салтыкову д. Глубокое 30 126 127
ИТОГО: 195 755 816

Расійскі дэяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, лл. 20, 22 аб, 23, 23 аб.


З АКТА АПІСАННЯ ПАЛЕСКАЙ ВАСКРАСЕНСКАЙ ЦАРКВЫ


    Полесская приходская церковь построена из круглого бревна, вокруг обшита досками, покрыта гонтом, с одним куполом на средине, а другим над большим т.е. главным алтарем с крестами железными. Дерево очень старое и определенной порче подверглось, отремонтирована старанием владельца Катинцевича и за его счет, а за выданным из Полоцкой Униатской консистории индультом от Виленовича в 1813 году 23 октября освящена. Церковь в длину шесть сажень в ширину 3 саж. Идя к ней двери одинарные до бабинца на завесах железных, с клямкой и пробоем, из бабинца вход в церковь дверь так же одинарная на завесах железных с замком внутренним.

    Над бабинцем хор из бруса, досками оббитый и для предохранения от падения подперт тесаными бревнами, внутри стены тесаны и известью побелены. Свод выпуклый из бревен также тесаных и побеленых. В середине того свода образ найсветлейшего Духа нарисованный. Пол в церкви из плит по кирпичному своду. Под церковью каменный склеп от стены и до стены. Двери в склеп одиночные на трех завесах железных, в нем окон два с железными решетками, а в самой церкви окон пять из них одно над хором за решеткой железной – перед большим алтарем брус вверху от стены до стены а на оном фигура вознесшегося Господа Иисуса Христа.

    Эта церковь была приписной к церкви Кручанской и в 1813 году за резолюцией Яна Красовского архибискупа Полоцкого назначена приходской и напротив церковь Кручанская той же резолюцией звания приходской лишена и назначена приписной. Икона для главного алтаря была принесена из Кручанской церкви в 1814 году.

    Колокольня старая с круглого дерева, двухъярусная, квадратная 2x2 саж. покрыта гонтом. Колоколов на ней два. Один старый весом – 1 пуд, другой взят из Кручи весом 25 фунтов.

    о фундуше

    Стародавняя фундация князей Горских наданная, однако тот фундуш который был до церкви, то пан Катинцевич при себе удерживает. Поэтому ни земли ни участка под застройку при церкви нет. Фундуш земельный которым сейчас пользуется ксендз принадлежит церкви Кручанской при которой тот же ксендз имеет плебанные постройки и находится на расстоянии 4 верст от Полесья. Школы и госпиталя не имеет.

В Полесский приход входят:

кто владеет название села, деревни число дворов число жителей
муж. п. жен. п.
1. Катинцевич с. Полесье 8 19 25
2. Зубовичи д. Угляны 11 40 19
3. Зенковичи д. Березка 5 10 8
4. Иосифа Корсака Никуленка 2 6 8
5. Жуковского Гута 2 7 6
6. Яна Корсака Каскевичи 4 13 14
7. Корсаков Старое Полесье 10 19 29
8. Залуцких Трухановка 3 7 5
9. Корсаков м. Круча 3 5 4
10. Грецкий Мост 4 6 5
11. Ант. Корсака Воропаи 3 10 4
12. Яна Корсака Журовичи 4 6 10
13. Ордынцов застенок Бор 2 9 10
ИТОГО: 61 157 147

Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, ф. 824, воп. 2, спр. 1861, лл. 30, 30 аб, 32, 34.


ЛЁС ЦЯЖКІ I ДЗІВОСНЫ


    Старажылы вёскі Філатава, бадай, легка знойдуць падабенства ў партрэце Іосіфа Карлавіча Сакалоўскага, які напісаны англійскім мастаком Доу, з рысамі твараў асобных аднавяскоўцаў. Памылкі няма – тут у невялічкай і некалі закінутай вёсачцы жыццёвыя карані генерал-лейтэнанта старой рускай арміі І.К.Сакалоўскага.

    Цяжкім і ў многім дзівосным быў яго шлях да праслаўлення свайго імя. Службу пачынаў у васемнаццацігадовым узросце ў арміі Рэчы Паспалітай. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай быў залічаны сяржантам у Яраслаўскі пяхотны полк, дзе і даслужыўся да генерала, адзначанага вышэйшымі ўзнагародамі Расіі. I было за што – І.К.Сакалоўскі прыняў удзел у 53 баях, штурмаваў 19 крэпасцей, 66 умацаванняў. Жыццё яго таксама было напоўнена запамінальнымі сустрэчамі – пабываў у 14 краінах, раіўся з Суворавым, Кутузавым, быў блізкім прыяцелем дзекабрыстаў Песцеля, Кахоўскага, Валконскага, слухаў «Мцыры» з вуснаў М.Ю.Лермантава.

    У руска-турэцкую вайну 1787 – 91 гг., у 1790 г. І.К.Сакалоўскага пасылаюць штурмаваць турэцкую крэпасць на Дунаі – Ізмаіл. Нямнога ў той час было такіх моцна і непрыступна ўмацаваных крэпасцяў, як Ізмаіл. Прабіцца праз верх было немагчымым. Таму абмяркоўваліся два варыянты: або, узарваўшы частку сцяны, ударыць у штыкі, якіх туркі баяліся больш за ўсё, або ўзарваць вароты з паўднёвага боку. Галоўнакамандуючы А.В.Сувораў прыняў другі варыянт. А выканаць яго і было даручана яраслаўцам Сакалоўскага. На маленькіх плытах салдаты пераадолелі абводны канал, перавезлі бочкі з порахам, а потым зрабілі падкоп. I ўсё гэта пад няспынным абстрэлам праціўніка. Два магутныя ўзрывы ўскалыхнулі наваколле. Баявое задание было выканана з поспехам.

    За выключную мужнасць, распарадчасць І.К.Сакалоўскі быў узнагароджаны залатой шпагай з адпаведным надпісам «За мужнасць».

    З пачаткам напалеонаўскіх войнаў у Еўропе Яраслаўскі полк тэрмінова перакінулі ў Паўднёвую Маравію, дзе ён прыняў удзел у Аўстэрліцкай бітве. У артыкуле Д.Давыдава «Аб вайне 1806 года» яраслаўскім пехацінцам і асабіста іх камандзіру адведзена асаблівае месца. Падкрэслівалася іх мужнасць, вывучка і майстэрства. Потым была новая бітва пад Прэйсіш-Эйлаў, дзе Сакалоўскі камандаваў авангардам рускай арміі. За праяўленае пры гэтым геройства яго ўзнагародзілі ордэнам святога Уладзіміра 4-й ступені.

    Вайна 1812 года застала яраслаўцаў у сяле Ялавены, пад Кішынёвам. Салдаты адпачывалі: чакалі ратыфікацыі мірнага дагавора з Турцыяй і папаўнення ў свае рады з цэнтральных раёнаў Расіі. Цяжкія баі з туркамі вырвалі са строю больш за палавіну асабовага складу.

    Летам 1812 г. Яраслаўскі полк рушыў на Умань, Палтаву, Мазыр, дзе і сустрэўся з часцямі арміі Чычагова. Потым шлях ляжаў на Пінск, Нясвіж, Мінск. Сяляне выходзілі на дарогу з боханамі хлеба і вёдрамі квасу. Кавалі падкоўвалі коней, рымары ладзілі збрую, жанчыны латалі вопратку. Нярэдка спецыяльна для вызваліцеляў тапіліся і лазні. Усе ведалі, што наперадзе будуць упартыя баі. Яраслаўцы ў ліку іншых палкоў вызвалялі Пінск, Брэст, Кобрын.

    Пасля выканання пастаўленай задачы 117-ы Яраслаўскі пяхотны (мушкецёрскі) полк перабазіраваўся ў раён г.Луцка. Тут яго камандзіра чакала прыемная вестка: яму прысвоена першае генеральскае званне. 16 лістапада ў палку адбылося свята, на якім салдаты ўручылі свайму любімаму камандзіру самаробную шкатулку з выразанымі імёнамі ўсяго асабовага складу.

    Воіны пад камандаваннем І.К.Сакалоўскага прымалі ўдзел у вызваленні г. Барысава.

    У замежным паходзе рускай арміі І.К.Сакалоўскі быў ваенным камендантам у гарадах Бунцлаў і Лейпцыг. У Лейпцыгу М.А.Міларадавіч уручыў генералу Сакалоўскаму ордэн святой Ганны 1-й ступені.

    4 ліпеня 1831 г. І.К.Сакалоўскі быў звольнены са службы з мундзірам і пенсіёнам поўнага акладу, пасля чаго пераехаў у г. Казань і стаў там ваенным камендантам. Сям’і ў яго не было, ажаніўся пад старасць, удачарыў дзвюх падчарыц.

    Незадоўга да смерці ў 1833 г. наведаў роднае Філатава. Тут на яго сродкі былі пабудаваны школа і народны дом. Пасля смерці генерала Сакалоўскага (пахаваны ў г. Казань) удзячныя філатаўцы ў яго гонар ад дома Сакалоўскіх у бок вёскі Каскевічы пасадзілі 53 дубы, а ў бок Саннікоў – 66 бяроз (па колькасці перамог і штурмаў умацаванняў).

В.Д.Бабровіч


СЯМ’Я ВОЕНАЧАЛЬНІКАЎ 3 ТУБЫШАК


БАЦЬКА

    Аднойчы, пад’язджаючы з паўднёвага боку да Магілёва, мы з тэлежурналістам Пятром Макрыцкім амаль разам папрасілі шафёра спыніцца. I не таму, што буяў шматколерны май і захацелася падыхаць свежым паветрам. Нас прывабіла мемарыяльная капліца каля в. Салтанаўка, пастаўленая ў тым месцы, дзе ў ліпені 1812 г. адбылася крывавая бітва паміж 7-м пяхотным корпусам генерала М.Раеўскага і французскімі войскамі Л.Даву. Макрыцкі адразу ж запытаў:

    – Колькі тут палегла нашых, колькі французаў?

    – У гэтай бітве вораг страціў каля пяці тысяч. I, як сведчаць французы, у рускіх было столькі ж забітых і параненых.

    3 таго часу шмат вады ўцякло, і ўсё ж цяжка гаварыць аб людзях, якія назаўсёды засталіся тут, на магілёўскай зямлі. Уздыхнуўшы, Пётр Макрыцкі зноў загаварыў:

    – Нейкая безаблічная ў нас гісторыя. Ці ведае хто хоць аднаго нашага земляка, які змагаўся тут?

    Мне было сорамна прызнацца, што асабіста я не ведаю. I вось прайшло больш двух гадоў. Я прачытаў апісанне Магілёўскай губерні Дамбавецкага, шматлікія артыкулы, надрукаваныя ў старых часопісах «Русский архив», «Исторический вестник» і г.д. Знайшоў, на мой погляд, надзвычай цікавыя звесткі. Цяпер мне ёсць што расказаць майму занепакоеннаму сябру... .

    Далучаная да Расіі, Беларусь стала месцам самых кароткіх гандлёвых дарог, па якіх людзі накіраваліся з усходу на захад ці ў адваротным напрамку. Начальнік Талачынскай мытні строга сачыў за праходжаннем прывазных і экспартных тавараў, спаганяў пошліны, павялічваў прыбытак казны. Ён, Мікіта Чарняеў, так патрабавальна адносіўся да кантрабанды, што слух аб яго руплівай службе дайшоў аж да самога Пецярбурга. Стомленаму, яму не заўсёды ўдавалася прыехаць начаваць да сваей сям’і, якая жыла ў невялікім маёнтку Крывая, побач з Друцкам.

    Аднойчы, калі Мікіта Чарняеў вярнуўся праз тыдзень дамоў, яму паведамілі, што тут, у вёсцы Крывая, яго жонка-прыгажуня нарадзіла дзіця. Пятаму хлопчыку далі імя Рыгор, што азначае «бяссонны». I сапраўды, бадзёра праходзіла яго жыццё, у якім, здаецца, ніколі не хапала часу на сон.

    Калі Грышу споўнілася 11 гадоў, бацька адвёз яго ў Шклоў, уладкаваў у кадэцкі корпус, створаны генералам С.Г.Зорычам, уладальнікам горада. Хлопчык хутка прывык да жорсткага распарадку. Уставаў у шэсць гадзін, рабіў гімнастыку, маліўся, старанна рыхтаваўся да заняткаў. На ўроках быў уважлівым, акуратным. 3 першых гадоў Грыша захапляўся чытаннем кніг, навучыўся цаніць час, выконваць заданні, паважаць настаўнікаў. У вольны час вельмі любіў збегаць да Дняпра, заглянуць на прыстань ці шумны кірмаш. Здаралася, кадэтаў прыводзілі ў прыгонны тэатр Зорыча паглядзець на балетных артыстаў, паслухаць «музыку шклоўскага корпуса». Юны кадэт вывучаў не толькі арыфметыку і геаметрыю, але і французскую і нямецкую мовы, не ведаючы, што ў хуткім часе яны яму вельмі спатрэбяцца.

    У 1805 г. Рыгор Чарняеў скончыў кадэцкі корпус, быў узведзены ў чын прапаршчыка і накіраваны для праходжання службы ў Новаінгерманландскі полк, які знаходзіўся ў Магілёве. Толькі некалькі месяцаў прабыў ён у лагерах, потым полк пераправіўся ў Аўстрыю. Меркавалася аб’яднацца з аўстрыйскай арміяй. Але Напалеон апярэдзіў і знішчыў яе. Расійскаму войску, якім камандаваў М.І.Кутузаў, трэба было адыходзіць назад, злучыўшыся з рэшткамі аўстрыйскага войска. 2 снежня 1805 г. пад Аўстэрліцам адбылася бітва паміж расійска-аўстрыйскай і французскай арміямі. У ёй толькі рускія страцілі больш за 20 тысяч салдат. Рыгор Чарняеў атрымаў тут сваё першае баявое хрышчэнне. Гэтага ўрока ён ніколі не забываў.

    Вярнуўшыся ў Расію, служыў у Палтаве, Кабяляках. Але доўга спачываць не давялося. У 1806 г. пачалася руска-турэцкая вайна. У час штурму турэцкай крэпасці Брэіла Чарняеў зведаў жудасныя законы вайны. За мужнасць і самаахвярнасць, праяўленыя ў баях, Р.М.Чарняеў быў узнагароджаны ордэнам Святой Ганны 4-й ступені. Потым на працягу вайны ён яшчэ тройчы вызначаўся баявой доблесцю пры ўзяцці крэпасцей Джуржу, Краева, Брэгава. За турэцкую кампанію ён атрымаў паслядоўна тры чыны і ва ўзросце дваццаці пяці гадоў стаў штабс-капітанам.

    Бязмежнай была радасць, калі Рыгор Чарняеў вярнуўся ў Крывую, да сваіх бацькоў і братоў. Пасля ваеннага пекла як тут было ўсё прыгожа і ўтульна. Як хацелася падрабязна ўсё расказаць сваім родным, паслухаць іх думкі і навіны, пажыць мірным жыццём. Ды толькі не суджана было. Надышоў 1812 г., Напалеон рушыў на Маскву. Рыгор разумеў, што шлях чужаземцаў ляжыць праз Магілёўшчыну, што гэта цяжка адаб’ецца на жыцці губерні. Ён далучыўся да свайго палка, а ў хуткім часе ўжо знаходзіўся пад Магілёвам. На роднай беларускай зямлі ён упершыню ўступіў у бой з французами каля в. Салтанаўка. Бітва была кровапралітнай. Вось як апісвае яе жывы сведка, ігумен Арэст:

    «Раніцай маршал Даву і генерал Марцье з пяццю дывізіямі атакавалі авангард князя Баграціёна. Гэтым авангардам камандаваў генерал-лейтэнант Раеўскі, і калі Раеўскі пачаў па Быхаўскім тракце падыходзіць да Магілёва, то французы, якія былі ў Магілёве, сустрэлі яго з поўдня, і 11 ліпеня пачалася страшэнная бітва да ўзыходу сонца, а потым пад вёскай Салтанаўка працягвалася ўвесь дзень бесперапынна да самой ночы. У час гэтай бітвы чутны былі не толькі гарматныя безупынныя стрэлы, але і ружэйныя, і з Магілёва бачны быў над месцам бітвы вялікі дым, здалёк здавалася, быццам лес гарэў. Пасля заканчэння бітвы да мястэчка Дашкаўка і вёскі Салтанаўка прыбылі магілёўскія мяшчане, каб пахаваць забітых французаў і расіян».

    Салтанаўка назаўжды захавалася ў памяці маладога афіцэра Чарняева, стала важнай вехай яго баявой біяграфіі. Наступным яе радком была бітва пад Смаленскам. Атакі французаў працягваліся 3 дні. У гэтай бітве праціўнік згубіў у 2 разы больш салдат, чым рускія. У адной з атак Чарняеў быў паранены ў левую руку, але не пакінуў поля бою. За гэты мужны ўчынак ён быў узнагароджаны ордэнам Святой Ганны 3-й ступені.

    Ад спаленай Масквы Напалеон адступаў па Калужскай дарозе праз багатыя паўднёвыя губерні.

    Але М.І.Кутузаў вырашыў даць бітву пад Малаяраслаўцам 24 кастрычніка. Два дні лілася людская кроў. У гэтай бітве мужна змагаўся Рыгор Чарняеў. Атрымаў ордэн Святога Уладзіміра і залатую шпагу з надпісам «За храбрасць». З гэтага часу наш зямляк стаў камандзірам Новаінгерманландскага палка. Ён і яго салдаты бачылі спустошаныя вёскі Віленскай губерні, перайшлі мяжу і апынуліся ў Варшаўскім герцагстве. Полк Чарняева змагаўся пад Дрэздэнам, удзельнічаў у 3-дзённай бітве пад Лейпцыгам. У наш час цяжка нават уявіць, як людзі вытрымлівалі такія знясільваючыя паходы і выпрабаванні. Але ўсяму прыходзіць канец. У выніку аблогі расійская армія ўзяла крэпасць Везель, іншыя гарады і скончыла свой баявы паход па Еўропе ўзяццем Парыжа. На некалькі гадоў Чарняеў затрымаўся ў Францыі. Вясной 1814 г. ён займаў пасаду ваеннага губернатара Люневіля, галоўнага горада Латарынгіі. У час службовых кантактаў з жыхарамі яму вельмі спатрэбілася веданне французскай мовы, якую вывучаў у Шклове. Чарняеў быў вытрыманым, добрым чалавекам і хутка заслужыў павагу гарадскіх улад. У адным з дакументаў адзначаецца, што ён сваімі стараннымі дзеяннямі забяспечыў жыхароў «выключным спакоем, поўнай недатыкальнасцю іх асобы і маёмасці». Доўгі час маёр Чарняеў быў камендантам горада Валансьена, які знаходзіцца на мяжы з Бельгіяй, часта бываў у іншых гарадах Францыі. У прыгожым правінцыйным гарадку Лекенуа ён пазнаёміўся з дачкой мэра Эсфірай Лекюйе. Яна так зачаравала рускага афіцэра, што ён адразу вырашыў, што гэта яго лес. У лістападзе 1818 года закаханыя пажаніліся.

    Яшчэ 2 гады Чарняеў пратрымаўся, а потым яго нястрымна пацягнула на Радзіму. Ён выйшаў у адстаўку і стаў збірацца ў дарогу. Была адна сур’ёзная прычына, якая яго вельмі непакоіла: Эсфіра надта ж прывязаная да бацькоў, непрыстасаваная да будзённага жыцця і не ведае рускай мовы. Але супраць паездкі яна не сказала ніводнага слова. Разам з ёю паехала яе сяброўка і прыслужніца Сафі.

    Ад Талачына павозка пакацілася па вузкай палявой дарозе, якую абступалі хвойнікі. Верставыя слупы, бярэзнікі, палі і ўзгоркі. Спусціліся ўніз – цячэ рака Друць, а за ёй, уверсе, маёнтак Крывая. Спынілі коней. Рыгор Мікітавіч паказаў жонцы мясціны, дзе ён нарадзіўся, і паехалі далей, аж у Тубышкі, дзе ў той час жылі сваякі Чарняева. У новым маёнтку жыў брат Пётр Мікітавіч з жонкай Касільдай Міхайлаўнай. Трэба ж такому здарыцца, брат неўзабаве памёр, яго жонка з’ехала ў горад. Адзіным гаспадаром маёнтка стаў Рыгор са сваей жонкай Эсфірай, якая вельмі сумавала па сваіх родных у Францыі. Рыгорава жонка была здзіўлена беднасцю і неахайнасцю мясцовых сялян, іх курнымі хатамі. У Тубышках яна нарадзіла ў 1821 г. першага сына, якога назвалі Філіпам у гонар яе бацькі.

    Праз 3 гады Рыгор Чарняеў, пад уздзеяннем абставін, пайшоў на службу. Ён быў назначаны паліцмайстрам горада Ізмаіла, выехаў з сям’ёй на Чорнае мора. Служыў так самааддана, спраўна, што быў узнагароджаны ордэнам Святой Ганны 2-й ступені з алмазамі. А ў хуткім часе па прадпісанні мясцовага генерал-губернатара А.Р.Варанцова заняў пасаду Бесарабскага оберфарштмайстра і пераехаў у горад Бендэры. Тут у сям’і P.M.Чарняева нарадзіліся дачка Аляксандра, а ў 1828 г. сын Міхаіл, слабенькі і хваравіты хлопчык, якому было наканавана пайсці па бацькавых слядах.

    Эсфіра прагла пабачыцца са сваімі роднымі, Рыгору хацелася сустрэцца з краінай свайго баявога юнацтва. Пры першай магчымасці муж і жонка паехалі ў Францыю. Яны наведалі старых Лекюйе, якія жылі ў Лекенуа, ездзілі да сваякоў у розныя гарады. У час падарожжа ў Валансьен у іх нарадзілася дачка Лізавета, любімая сястра Міхаіла.

    Але рачулка Вабіч, што працякала праз маёнтак Тубышкі, вабіла Рыгора Мікітавіча. У пачатку 1830-х г. ён зноў вярнуўся сюды з чужых краёў і сур’ёзна заняўся аднаўленнем гаспадаркі, саду. Перш за ўсё ён пабудаваў для мясцовых сялян невялікі мураваны храм у імя Свяціцеля Мікалая, наладзіў прыход. Збіраўся пабудаваць вялікі дом з цэглы. Але доўга на радзіме не затрымаўся. Чыноўнікі вельмі цанілі яго высокую адказнасць за даручаную справу. З 1841 г. па рэкамендацыі князя М.С.Варанцова Р.М.Чарняеў прызначаны начальнікам горада Бярдзянска і яго порта. Наш зямляк будаваў, умацоўваў горад на Азоўскім моры. У час Крымскай вайны жыхары пакінулі горад. Рыгору Чарняеву, у распараджэнні якога было ўсяго 150 казакаў, было загадана ў выпадку нашэсця непрыяцеля выйсці на бераг і спыніць яго сілай зброі. 70-гадовы стары, змучаны старымі ранамі, некалькі месяцаў жыў у спустошаным горадзе, пад нязмоўклым агнём ворага. Сюды, да састарэлага бацькі, зрэдку прыязджаў сын Міхаіл. У 1869 г., калі ён ужо быў генералам, прыехаў у Бярдзянск у апошні раз, каб пахаваць Рыгора Мікітавіча Чарняева, схіліць галаву перад дарагім чалавекам.


СЫН

    Успомнілася, як рос ён у Тубышках, тут навучыўся размаўляць, чытаць кніжкі. Каля дома хапала прасторы, але жвавага хлопчыка цягнула яшчэ за межы дзядулевага маёнтка. Ён прасіўся да ракі, дзе вясковыя хлопчыкі лавілі ракаў, да вадзянога млына, дзе стаялі сялянскія калёсы з мяшкамі. Міша ведаў у твар амаль усіх з трохсот жыхароў вёскі, бачыў амаль усе сорак сялянскіх двароў. Яго, як і маці, уражвала беднасць мясцовых людзей. Ён чуў прыгожыя беларускія песні, якія гучалі ля хат ці ў полі. Госці часам размаўлялі на польскай мове, а маці з бацькам – па-французску. На прагулкі хлопчык выходзіў з клапатлівай вернай служанкай Сафі, якая звярталася да яго па-французску, і дзядзькам Карнеем Канавалавым, што вучыў яго рускай мове.

    У Тубышках хлопчык спазнаў пяшчоту маці і дружбу бацькі, якія вельмі хваляваліся за яго здароўе і развіццё. Маці імкнулася ўнесці ў яго душу высокае натхненне, пачуццё ўласнай годнасці, павагу да людзей і схільнасць дапамагаць слабым. Ужо тое, што яна ахвяравала сябе ў імя кахання, пакінула радзіму, неяк прыстасавалася да нязвыклых для яе ўмоў, рабіла яе ў вачах падрастаючага сына натурай выключна высакароднай, вартай зачаравання. Бацька ў адносінах да Мішы быў просты, добразычлівы. Асабліва сын гэта адчуў у тыя часы, калі бацька распачаў 6удаўніцтва невялікага мураванага храма ў імя Свяціцеля Мікалая на могілках, дзе былі пахаваны родныя. Узорам для храма быў кафедральны сабор у Магілёве, узведзены ў грэчаскім стылі, упрыгожаны калонамі, з круглым купалам. Бацька ветліва размаўляў з майстрамі-будаўнікамі, раіўся з імі, рабіў недалёкія паездкі, куды іншы раз браў і сына. Рыгор Мікітавіч быў цудоўным арганізатарам, умеў узняць людзей на добрую справу, магчыма, гэту выдатную рысу атрымаў у спадчыну і яго сын. Вельмі важна ў жыцці не толькі штосьці пачаць, але і давесці пачатае да канца. Чаго б ні каштавала, Рыгор Мікітавіч сабраў усё неабходнае – пабудаваў храм, адкрыў прыход і гэтым заслужыў найвялікшую ўдзячнасць жыхароў навакольных вёсак. Праз яго клопаты сын вучыўся разумець жыццё, даведваўся аб новых людзях, што дапамагалі бацьку. Так ён упершыню пачуў аб маскоўскіх мастаках, купцах, святарах, якія мелі дачыненне да будаўніцтва вясковага храма.

    У сям’і Рыгора Мікітавіча ў той час было пяцёра дзяцей: Філіп, Аляксандр, Міхаіл, Лізавета, Ганна. Яны разам падрасталі, набіраліся розуму, жылі ў згодзе. Усе яны вельмі любілі вясну: прылёт шпакоў і буслоў, звонкія трэлі салаўя, квітнеючыя сады. У такую пару абуджалася не толькі прырода, але і свядомасць дзяцей, іх захапленне рознымі гульнямі, паходамі, справамі. Міша бачыў, як сяляне аралі і сеялі, працавалі на сенажацях, хадзілі ў лес па суніцы. Праз доўгія гады Антаніна Чарняева, дачка генерала М.Р.Чарняева, пісала: «Дзевяцігадовы Міхаіл праводзіў час амаль як усе дзеці тагачасных памешчыкаў. Разам з бацькам ён хадзіў на паляванне, узброены невялічкім ружжом, катаўся на плыце па рэчцы Вабіч са сваей малодшай і любімай сястрой Лізай, ездзіў верхам на конях, гуляў па лясах і г.д. Але ўжо ў тыя гады не толькі гуляў і гарэзнічаў, ён выказаў вялікую ахвоту да кніжак, асабліва да гістарычных твораў, любоў да якіх з той пары ў яго ніколі не згасала».

    Рыгор Мікітавіч выпісваў у Тубышкі газеты і часопісы. Бывала, выйдзе з імі на лавачку і чытае сялянам, расказвае, што ў свеце адбываецца. I Міша тут, уважліва слухае. Паведамлялася, што ў Маскве рыхтуецца свята з нагоды выгнання французскіх войскаў. На 25-годдзе Барадзінскай бітвы запрасілі ветерана Рыгора Мікітавіча. I ён паехаў на юбілей разам з сынам. Гэту хвалюючую падзею Міхаіл запомніў на ўсё жыццё. Бацька паказаў яму поле рускай славы, якое ўвасабляе доблесць і патрыятызм расійскага вайскоўца. Бацька расказваў пра палкаводца Міхаіла Кутузава, пра паэта Міхаіла Лермантава, які ўславіў подзвіг рускіх салдат. Гаворачы аб сваім удзеле ў Барадзінскай бітве, ён паказаў старыя ўмацаванні, дзе цякла людская кроў, брацкія могілкі, дзе пахаваны тысячы забітых. Усё гэта зрабіла на хлопчыка вялікае ўражанне, выклікала цікаўнасць да ваеннай гісторыі Расіі і яе мужных абаронцаў, а таксама інтарэс да вайсковай прафесіі. I бацька не ўпусціў момант, каб сказаць узбуджанаму сыну:

    – Твае цёзкі фельдмаршал і паэт прымусілі звярнуць на сябе ўвагу ўсёй Расіі. Пара і табё падумаць, чым будзеш займацца, чым паслужыш сваёй Бацькаўшчыне.

    Хлопчык сціпла прамаўчаў, хоць у душы ўсведамляў, што будзе старацца, каб не асарамаціць гонар роднага бацькі. Героі вайны дванаццатага года падрыхтавалі для яго эстафету, якую трэба было падхапіць, дачакаўшыся свайго часу.

    Калі вярнуліся ў Тубышкі, Міша як быццам пасталеў на некалькі гадоў, ён ужо па-іншаму глядзеў на кнігу П.В.Няхочына «Ядро Российской истории», перачытаў яе некалькі разоў.

    Бацькі навучылі Мішу грамаце, але гэтага было мала. Падышла пара, калі яму трэба было сур’ёзна вучыцца. Як ні шкада, але спатрэбілася адпраўляць яго ў горад. У верасні 1838 г. Міхаіла адвезлі ў Магілёўскую мужчынскую гімназію, пасля заканчэння другога класа якой у 1840 г. юнак адпраўляецца ў Пецярбург, дзе паступае ў т.зв. Дваранскі полк (кадэцкі корпус).

    Праз 7 гадоў Міхаіл Чарняеў быў выпушчаны ў гвардыю, у Паўлаўскі полк. Неўзабаве паступіў у Ваенную акадэмію Генеральнага штаба. Паспяхова скончыў яе, быў залічаны ў Генеральны штаб і накіраваны ў дзеючую армію ў Мала-Валахскі атрад. Калі ў 1854 г. пачалася Крымская вайна, пераведзены ў Крым, пад Севастопаль, тут ён удзельнічаў у Інкерманскай бітве, у тым ліку і ў рукапашным баі. На працягу ўсёй Севастопальскай абароны знаходзіўся на Малахавым кургане. Спачатку пры генерале Хрулёве, а калі той быў паранены, у распараджэнні адмірала Нахімава, выконваў яго самыя небяспечныя даручэнні.

    За мужнасць у дні гераічнай абароны Севастопаля М.Р.Чарняеў быў узнагароджаны залатой шабляй з надпісам «За храбрасць» і атрымаў чын падпалкоўніка.

    Пасля заканчэння Крымскай кампаніі М.Р.Чарняева прызначылі начальнікам дывізіённага штаба 3-й пяхотнай дывізіі ў Царстве Польскім. Але баявы афіцэр папрасіў пераводу ў Арэнбург.

    У 1858 г. ён прымаў удзел у экспедыцыі капітана 2-га ранга Бутакова на суднах Аральскай флатыліі да хівінскага горада Кунграда.

    У час двухгадовага знаходжання на перадавых пазіцыях у Сярэдняй Азіі, у пастаянных раз’ездах і камандзіроўках Міхаіл Рыгоравіч настойліва вывучаў фізічныя і геаграфічныя асаблівасці краю, характар і псіхалогію яго жыхароў. У 1859 г. некаторы час удзельнічаў у баях Каўказскай арміі, але неўзабаве вярнуўся ў Сярэднюю Азію.

    У 1864 – 65 гг. палкоўнік Чарняеў на чале атрада заняў шэраг умацаваных пунктаў. У чэрвені 1865 г. Чарняеў прызначаны ваенным губернатарам Туркестанскага краю. Але, нягледзячы на высокую пасаду, жыў ён у наспех складзенай салдатамі зямлянцы, шмат працаваў. Вялікім краем ён кіраваў з дапамогай усяго шасці цывільных чыноўнікаў даволі паспяхова... Аднак у ліпені 1866 г. 39-гадовы афіцэр быў звольнены з пасады і пайшоў у адстаўку з гадавой пенсіяй 430 рублёў.

Круглянский район

    За кароткі тэрмін свайго кіравання Чарняеў здолеў заваяваць давер і павагу сярод мясцовага насельніцтва не толькі асабістым бясстрашшам, але і дзелавымі якасцямі, шчырай увагай да патрэб кожнага, рашучасцю ў цяжкіх сітуацыях.

    На развітанне Чарняеву быў паднесены старажытны шчыт з надпісам у яго адрас: «... Дали нам понять, что ежели есть на этом свете счастье, то счастье это заключается в том, чтобы иметь над собой такого начальника, как Вы, достойнейший Михаил Григорьевич. Сказанное нами не лесть, а чистая правда, которую говорят Вам 100 тысяч ташкентцев, испытывающих ныне истинное благополучие под Вашим мудрым управлением».

    У 1873 г. Чарняеў пачаў выдаваць у Пецярбургу кансерватыўную газету «Русский мир». Яе фактычна ўзначальваў генерал Фадзееў, абаронца саслоўна-дваранскіх інтарэсаў. Чарняеў у гэтыя гады зблізіўся з маскоўскім гуртком славянафілаў. Ён падзяляў іх нянавісць да бюракратызму і іншаземшчыны, выступаў і супраць ваенных рэформаў і новаўвядзенняў ваеннага міністра графа Д.А.Мілюкова.

    Вясной 1875 г., калі пачалося паўстанне ў Герцагавіне, Чарняеў адным з першых угледзеў у ім пачатак вялікага міжнароднага крызісу, звязанага з агульным пытаннем аб лёсе паўднёвых славян. Ён уступіў у зносіны з сербскім урадам і быў запрошаны ў Бялград для кіраўніцтва ваеннымі дзеяннямі.

    Даведаўшыся пра гэта, царская дыпламатыя прыняла меры, каб Чарняеву не было дазволена выехаць з Пецярбурга за мяжу. Ён абышоў забарону, пераехаўшы ў Маскву, дзе здолеў атрымаць замежны пашпарт. З-за небяспекі быць затрыманым тэлеграмай на граніцы перайшоў яе на трэцяразраднай таможнай станцыі.

    Міхаіл Рыгоравіч пакідаў Расію, атрымаўшы для аказання дапамогі сербам усяго пяць тысяч рублёў, якія яму ўручыў старшыня Маскоўскага Славянскага камітэта І.С.Аксакаў.

    У Бялград Чарняеў прыбыў у чэрвені 1876 г. Вестка аб прызначэнні яго галоўнакамандуючым сербскай арміяй паслужыла штуршком для наплыву ў Сербію шматлікіх добраахвотнікаў. 20 ліпеня 1876 г. Сербія і Чарнагорыя аб’явілі вайну Турцыі. Турэцкая армія налічвала больш за 130 тысяч чалавек. Армія сербаў значна уступала і па колькасці, і па ўзбраенні. Яна не мела належных баявых якасцей, бо складалі яе ў асноўным неабучаныя і неабстраляныя сяляне.

    Чатыры месяцы невялікая сербская армія стрымлівала націск шматлікага, ледзь не лепшага ў той час у Еўропе, турэцкага войска. Напярэдадні апошняй бітвы пры Дзюнішы 16 кастрычніка 1876 г. генерал Чарняеў як галоўнакамандуючы звярнуўся з прамовай да начальнікаў атрадаў, асобных часцей і пазіцый з заклікам быць першымі ў баі.

    У гэтай бітве з боку туркаў былі 104 тысячы салдат і 250 гармат, сербскія сілы складалі 28 тысяч байцоў і 20 гармат.

    Для Сербіі становішча ўскладнялася і тым, што Румынія ў канцы вайны не прапусціла праз сваю краіну свінец для сербскай арміі. Генерал Чарняеў звярнуўся з просьбай аказаць уплыў на Румынію да князя Гарчакова – міністра замежных спраў, але славуты дыпламат нават не звярнуў на гэта ніякай увагі.

    У ходзе баявых дзеянняў туркі занялі шэраг сербскіх населеных пунктаў. Стварылася вельмі крытычнае становішча. Расія прад’явіла турэцкаму ўраду ультыматум. У канцы кастрычніка 1876 г. паміж ваюючымі бакамі было заключана перамір’е, а ў лютым 1877 г. Сербія заключыла мір з Асманскай імперыяй.

    Пасля заключэння перамір’я М.Р.Чарняеў выехаў з Сербіі ў Прагу, бо царскі ўрад не дазволіў яму ўезд у Расію, наведаў Англію, дзе яго ўшаноўвалі банкетам.

    Толькі ў красавіку 1877 г. ён атрымаў дазвол вярнуцца на радзіму з загадам з’явіцца ў Кішынёў. У пачатку руска-турэцкай вайны 1877 – 78 гг. М.Р.Чарняеў так і не дачакаўся прызначэння.

    У чэрвені 1877 г. ён прыбыў у Маскву, дзе дэпутацыя ад чэшскага народа ў прысутнасці І.С.Аксакава і іншых членаў Славянскага камітэта ўручыла яму каштоўную шаблю. Міхаіл Рыгоравіч у сваім звароце да дэлегацыі сказаў, што прымае гэты каштоўны дар з душэўнай радасцю, як відавочны дар узросшай у чэхах свядомасці славянскай салідарнасці. Аляксандр III, які ўступіў на прастол у 1881 г., назначыў генерала Чарняева туркестанскім генерал-губернатарам і даў яму ўказанні дзейнічаць у кіраванні краем так, «каб гэта ўскраіна была б не цяжарам для Расіі, а паслужыла ёй на карысць...»

    Цяжкая спадчына дасталася Міхаілу Рыгоравічу. Кошт утрымання грамадзянскай адміністрацыі вырас да мільёна рублёў у год. Край замест даходаў прыносіў толькі страты.

    Толькі 2 гады знаходзіўся Чарняеў на гэтай пасадзе, здолеў скараціць колькасць войска, а выдаткі дзяржаўнага казначэйства больш чым на паўмільёна рублёў. Пры яго садзейнічанні паблізу г. Хаджэнта быў пракапаны з р. Сырдар’і арашальны канал даўжынёй 15 вёрст, які арасіў 35 тысяч дзесяцін зямлі, каля горада Пяроўка пракапаны арашальны канал даўжынёй 25 км. Адбыўся цэлы шэраг пераўтварэнняў у кіраванні краем.

Круглянский район

    У 1884 г. Чарняеў быў адпраўлены ў адстаўку з-за нязгоды з ваенным міністрам, якая ўзнікла з прычыны складанасцей на мяжы Расіі з Афганістанам. У 1890 г. стаў членам Ваеннага савета. Некаторы час жыў у Маскве, потым падарожнічаў, наведаў Японію, вярнуўся праз Сібір. У адстаўцы Чарняеў набыў былы маёнтак бацькі Тубышкі, зусім да гэтага часу спустошаны. Зіму ён жыў з сям’ёй у Пецярбургу, а летам уладкоўваў Тубышкі, праводзіў дарогі, садзіў дрэвы, будаваў, займаўся ўсімі справамі сялянскай гаспадаркі. Даверліва ішлі сяляне да Міхаіла Рыгоравіча са сваімі праблемамі. Іншы раз звярталіся за ўрачэбнымі парадамі. Па меры магчымасці кожны атрымліваў дапамогу. Яго намаганнямі была пабудавана царкоўнапрыходская школа, дзе навучалася каля 70 сялянскіх дзяцей. Перад школай ён устанавіў розныя гімнастычныя снарады. Каб навучыць сялян добра весці гаспадарку, паставіў у Тубышках узорную хату.

    Для прыхаджан на званіцы мясцовага храма ўстанавіў вялікі гадзіннік з боем, які штогадзінна адбіваў час.

    Міхаіл Рыгоравіч Чарняеў памёр 4 жніўня 1898 г. ад сардэчнага прыступу, крыху не дажыўшы да 70 гадоў. Ён завяшчаў пахаваць сябе «без всяких почестей от войск». На пахаванні не было прадстаўнікоў афіцыйнай Расіі, якая ўпарта адмаўляла яго заслугі перад Радзімай. Ён быў апушчаны ў магілу ў прысутнасці родных і простых людзей, якія глыбока паважалі яго, лічылі героем і сваім надзейным заступнікам.

Э.Карніловіч, І.Скварцоў.


ФЕЛЬДМАРШАЛ 3 БУРНЕЎКІ


    Іосіф Уладзіміравіч Рамейка-Гурка нарадзіўся і вырас у маёнтку каля Бурнеўкі, у найпрыгажэйшай лукавіне Друці, што паміж Скуратамі і Сурнаўкай. Вучыўся ў кадэцкім корпусе, закончыў Міхайлаўскае ваеннае вучылішча. Служыў у гвардзейскіх палках. Як палкаводзец вызначыўся ў руска-турэцкую вайну 1877 – 78 гг. 24 красавіка 1877 г. Расія аб’явіла вайну Турцыі, каб дапамагчы балгарскаму народу вызваліцца ад пяцісотгадовага рабства. Вядомы балгарскі паэт Іван Вазаў пісаў у той час:

Мы тебя зовём святой,
И, как сыны, тебя мы любим,
И ждём тебя мы, как
Мессию,
Ждём, потому что ты — Россия!

    Першыя залпы вайны адгрымелі ў ноч з 14 на 15 чэрвеня са зброі 54-га Мінскага Беларускага гусарскага і Магілёўскага пяхотнага палкоў. Шэрыя фігуркі салдат карабкаліся па стромкіх схілах Дуная, зрываліся пад карцеччу туркаў і ўсё ж крок за крокам прасоўваліся да гарадка Свіштоў. Пазней на гэтым месцы былі ўшанаваны назвы расійскіх вайсковых фарміраванняў. На помніках выбіты словы: «Тут узышла зорка свабоды».

    Генерал Гурка непасрэдна ўзначальваў перадавы атрад у складзе 15-тысячнай конніцы і пяхоты пры 24 гарматах і 5800 апалчэнцах з Балгарыі. Атрад меў на мэце дасягнуць Канстанцінопаля.

    Першая буйная перамога адбылася за Хайнкёйскі перавал. Атрады Гуркі дружна атакавалі горныя пазіцыі туркаў і прымусілі іх капітуляваць. Пра гэту перамогу Іосіф Уладзіміравіч пісаў: «Толькі рускі салдат мог прайсці тры дні і правесці палявыя гарматы па такой цяжкай цясніне. Справядлівасць вымагае сказаць, што балгарскія апалчэнцы ніколі не адставалі ад астатніх войскаў у пераадоленні цяжкасцей. Гэта была першая справа, у якой яны змагаліся з ворагам, і ў гэтай жа справе паказалі сябе героямі».

    Тады расійская прэса ўпершыню абнародавала факт, што I.У .Гурка з’яўляецца нашчадкам слаўных князёў Друцкіх (яго маёнтак знаходзіўся за 3 вярсты ад крэпасці Друцк).

    14 ліпеня 1877 г. перадавы атрад Гуркі ачысціў ад туркаў некалькі горных перавалаў, абарона якіх лічылася непрыступнай. Праз 3 дні рускія ўбачылі перад сабой Шыпку, усеяную дымамі турэцкіх кашавараў. 7 варожых табараў мелі ў сваім складзе 25 тысяч салдат і афіцэраў.

    Генерал Гурка вырашыў зламаць добра наладжаную абарону ворага як мага меншай крывёю і ачысціць шлях да Плевена. Ушчэнт змучаныя расійскія воіны чакалі загаду свайго камандзіра.

    Рыхтаваліся да сустрэчы і туркі. Перамагла ваенная хітрасць «барадатага Гуркі» (так паміж сабой называлі генерала яго салдаты і афіцэры). Іосіф Уладзіміравіч, калі даведаўся, што атрад генерал-маёра М.В.Дарашэнкі рухаецца на дапамогу і знаходзіцца ўжо за 2 вярсты ад яго, паслаў насустрач ад’ютанта з загадам шумець, як мага гучней, ствараючы ўражанне вялікай колькасці войска. Акрамя таго, генерал загадаў 119-му Каломенскаму палку непрыкметна спусціцца ўніз на вярсту і зноў падняцца з трэскам, шумам і радаснымі клічамі.

    Нервы туркаў не вытрымалі, іх камандаванне вырашыла адступіць. Парламенцёры, што прыбылі да Гуркі, перадалі адзіную просьбу: прыняць і дагледзець 640 цяжкапараненых; за «паслугу» яны пакідаюць 16 гармат, але без замкоў.

    Узяцце войскамі Гуркі Шыпкінскага перавалу мела вырашальнае значэнне. На другім этапе вайны Шыпка прыкрыла ад нашэсця туркаў вызваленыя вобласці Балгарыі, а на трэцім – аблегчыла рускім воінам пераход у рашаючае наступленне на Адрыянопаль.

    Перадавому атраду ўдалося дабіцца стварэння панікі сярод варожых сіл на далёкіх подступах да сталіцы атаманскай імперыі і зрабіць у студзені рэальным поўны разгром турэцкіх войскаў у даліне ракі Марыца. На шляху руху атрада былі вызвалены гарады Тырнава, Горны Дубняк.

    Упершыню ў гісторыі наступальнага бою генерал Гурка выкарыстаў pyx уперад жывымі ланцугамі. «Каб уберагчыся ад куль, – пісаў генерал, – трэба вучыцца наступаць не калонамі, а ланцугамі, рухаючыся з месца на месца не крокам, а бягом». На перадавой ён загадваў: «Спыніць маршыроўку пад агнём ворага».

    Тактыка Гуркі разбурыла муштраваную руціну, што складвалася стагоддзямі, і захавала сотні тысяч жыццяў салдат. Пазней гэта было прынята ўсёй расійскай арміяй да абавязковага выканання.

    У тыя дні генерал Рамейка-Гурка быў зацверджаны камандуючым усімі гвардзейскімі часцямі ў дзеючай арміі. Менавіта гэтыя часці ў снежні асадзілі Плеўну. 50-тысячны гарнізон туркаў склаў зброю, у палон трапілі 43 тысячы чалавек.

    Ва ўмовах жорсткай зімы гвардзейцы Гуркі вызвалілі Сафію і ўзялі ў якасці трафеяў 200 тысяч скрыняў з патронамі, 400 тысяч пудоў мукі і інш. Звяртаючыся да салдат і афіцэраў, генерал сказаў: «Пройдуць гады, і нашы нашчадкі, наведваючы гэтыя далёкія землі, скажуць з гонарам і ўрачыстасцю: тут прайшлі рускія войскі і ўваскрэсілі славу сувораўскіх і румянцаўскіх цуда-багатыроў».

    Працягваючы наступать, у снежні 1878-г. войскі Гуркі за тры дні разграмілі турэцкія табары пад Філіпопалем і занялі Адрыянопаль. Атрад выйшаў да Мармуровага мора.

    Подзвіг атрада Гуркі ў вызваленчай вайне заключаецца яшчэ і ў тым, што яго перадавыя часці дайшлі да Сан-Стэфана (у 12 вярстах ад Канстанцінопаля). 3 сакавіка 1878 г. тут быў падпісаны мірны дагавор.

    Удзел у гэтых баях прымаў таксама сын славутага генерала – малодшы камандзір лейб-гвардыі Гродзенскага гусарскага палка Уладзімір Іосіфавіч Рамейка-Гурка.

    За выдатнае кіраўніцтва войскамі ў перыяд баёў з туркамі на тэрыторыі Балгарыі генерал-ад’ютант І.У.Гурка быў узнагароджаны ваеннымі ордэнамі Св. Георгія 3-й і 2-й ступеняў, залатой шашкай, упрыгожанай дыяментамі. У 1882 г. яму прысвоілі званне генерал-фельдмаршала. Генерал быў зацверджаны на пасадзе ваеннага губернатара С.-Пецярбурга.

    Г.У.Гурка выгадаваў двух сыноў. Мікалай, калі быў студэнтам Пецярбургскага універсітэта, у канцы 70-х гт. мінулага стагоддзя ўдзельнічаў у нарадавольскім руху. Эмігрыраваў за мяжу. Загінуў на барыкадах у Італіі. Малодшы, Уладзімір, у будучым генерал, прыняў удзел у англа-бурскай вайне на баку бураў. У перыяд 1-й сусветнай вайны мужна змагаўся на Заходнім фронце. Падзеі 1917 г. не прыняў і выехаў за мяжу. У 1918 г. англічане, арганізоўваючы інтэрвенцыю ў Расію, прапанавалі яму прыняць у ёй удзел і ўзначаліць корпус. Уладзімір Гурка адмовіўся ваяваць супраць свайго народа. Памёр у Рыме ў 1930 г. Род Рамейкаў-Гуркаў згас.

    Магіла генерал-фельдмаршала І.У.Рамейкі-Гуркі беражліва захоўваецца на могілках в. Сахарова Цвярской вобласці. На помніку высечаны даты 1828 – 1901.

В.Д.Бабровіч.


НЕЎРАЎ У ЛЫСКАЎШЧЫНЕ


    Вёсачка Лыскаўшчына, што прытулілася пад бокам у райцэнтра Круглае, ніколі раней не заносілася ў даведнікі і на карты. Як маладворка, яна цесна прыціскалася да вёскі Грыбіна, з часам злілася з ёй і вось ужо больш трыццаці гадоў назва гэта амаль не ўжываецца. Але вёска ўсё ж увайшла ў гісторыю і не згубілася сярод новых назваў. У пачатку ХХ ст. тут жыў і працаваў адзін з буйнейшых мастакоў старэйшага пакалення перасоўнікаў Мікалай Васілевіч Неўраў. У пісьмах да знаёмых адрас свой ён пазначаў так: «в. Лыскаўшчына, каля станцыі Талачын Маскоўска-Брэсцкай чыгункі». Мастак прывязаў адрас да Талачына таму, што гэта была ўсё ж станцыя, пры якой працавала пошта, што абслугоўвала насельніцтва ў ваколіцах да дваццаці вёрстаў, а вёска Круглае (на той час Круглова) не была вядома, хоць і знаходзілася за 5 км ад Лыскаўшчыны. Гэта маленькая жыццёвая хітрасць пазней абярнулася вялікай блытанінай ва ўсіх даведніках, у работах па мастацтву, дзе Лыскаўшчына была аднесена ў Віцебскую губерню.

Круглянский район

    Рускі жывапісец М.В.Неўраў нарадзіўся ў 1830 г. у Маскве ў сям’і купца. У 1851 – 56 гг. вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скульптуры і дойлідства. Тут у 1856 г. ён напісаў першую жанравую карціну «Хатняя сялянская сцэна», за якую атрымаў званне някласнага мастака. У 1887 – 90 гг. ужо прызнаны мастак выкладаў у гэтым вучылішчы. У 1881 г. ён стаў членам Таварыства перасоўных мастацкіх выставак. М.В.Неўраў – адзін з яркіх прадстаўнікоў крытычнага рэалізму. Творчасць пачаў як партрэтыст. За поспехі ў галіне партрэтнага жывапісу ў лістападзе 1859 г. быў удастоены звання класнага мастака. Свае лепшыя жанравыя карціны ён стварыў у 1860-я гг. Буйной падзеяй у жыцці і творчасці мастака сталі партрэты – Невядомага, Бібікава і Мядзінцавых, якія былі выстаўлены ў Акадэміі мастацтваў і мелі вялікі поспех. У 1863 г. Мікалай Васілевіч пазнаёміўся з П.М.Траццяковым і атрымаў ад яго ганаровы заказ для Галерэі – напісаць партрэт вялікага артыста М.С.Шчэпкіна. У гэтай рабоце праявіўся мастак-псіхолаг. Пасля былі напісаны партрэты П.М., M.I. і І.З.Траццяковых. Працаваў мастак і ў бытавым і гістарычным жанрах. Яго карцінам уласцівы выкрывальная вастрыня, пераканаўчасць сацыяльных характарыстык, падрабязная распрацоўка сюжэтных сітуацый («Хатняя сялянская сцэна», 1856, «Торг», 1866, «Выхаванка», 1867, «Паніхіда на сельскіх могілках», «Пахаванне селяніна», «Протадыякан абвяшчае даўгалецце на імянінах купца» і інш.). 3 1870-х г. пісаў пераважна карціны на гістарычныя тэмы («Князёўна П.Р.Юсупава перад пострыгам», 1866, «Раман Галіцкі прымае паслоў папы Інакенція III», 1875, і інш.).

    У канцы ХІХ ст. мастак пазнаёміўся з генералам М.Р.Чарняевым. Той прапанаваў Мікалаю Васілевічу перасяліцца «на лета» ў былы дом жонкі генерала ў Лыскаўшчыне. Як аказалася, мастак затрымаўся тут надоўга і застаўся назаўжды. Тут ён прымаў гасцей – В.Сурыкава, В.Паленава, Р.Мясаедава, У.Макоўскага, І.Прошнікава і інш. Тут стварыў новыя работы «Эпізод з жыцця Пятра» і «Чым былі моцныя шлюбныя вузы» і інш. З выручаных за карціны грошай М.В.Неўраў стараўся хоць крыху адпусціць на дабрачынныя мэты. Так, 7300 рублёў мастак пералічыў на рахунак Екацярынінскага багадзельнага дома ў Маскве для ўтрымання 2 ложкаў ад свайго імя. У пісьме да В.М.Васняцова ён пісаў, што адзін закуплены ложак павінен прыняць яго тленнае цела. Але лёсам было наканавана іншае. У жыцці Мікалая Васілевіча надышлі не лепшыя часы. Апошнія работы купляліся неахвотна: мецэнаты, перыядычны друк і крытыкі былі далека. Калі раней мастаку за карціну плацілі ад 500 да 5000 рублёў, то цяпер пакупнікоў амаль не было. Творчыя сілы згасалі, а заадно гублялася і вера ў сябе і справядлівасць. Памёр генерал Чарняеў, і сваякі яго прапанавалі мастаку пакінуць дом. Той заўпарціўся: ехаць не было куды, ды і не хацелася. Круглянскі суд пастанавіў выселіцца. Збегла і эканомка-масквічка, а разам прыхапіла з сабой і каштоўныя рэчы мастака. 3 мая 1904 г., за тры гадзіны да прыезду судовых выканаўцаў, М.В.Неўраў застрэліўся. Пахаваць самагубца на могілках адмовіліся. Мастак В.К.Бялыніцкі-Біруля ўзяў на сябе ўсе клопаты і пахаваў мастака на скуратаўскім скрыжаванні. Была збудавана незайздросная капліца, узведзены пяціметровы дубовы крыж. Мясцовыя жыхары кажуць, што аднойчы пасля быццам бы бачылі, як «маляр» сядзеў у капліцы ці хадзіў пад вокнамі вяскоўцаў. Праз 6 гадоў на грошы, дасланыя І.Рэпіным і Р.Мясаедавым, астанкі мастака перапахавалі ў парку каля дома. Адбылося гэта ціха і непрыкметна...

    Прайшлі гады. Сёння творы М.В.Неўрава ўпрыгожваюць залы Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі, Дзяржаўнага мастацкага музея Беларусі, ёсць яны ў музеях Санкт-Пецярбурга, Кіева, Рыгі, Іванава (Расія), Саратава. У 1964 г. у Маскве выйшаў альбом з рэпрадукцыямі карцін М.В.Неўрава. Памяць пра мастака зберагаюць і ў в. Лыскаўшчына. У 1974 г. на магіле М.В.Неўрава быў пастаўлены помнік, на будынку пачатковай школы ўстаноўлена мемарыяльная дошка.

НА КРУГЛЯНШЧЫНУ НЕ ВЯРНУЛІСЯ

    Як вядома, вайна 1904 – 05 гг. увайшла ў савецкія энцыклапедыі як імперыялістычная вайна паміж Японіяй і Расіяй за панаванне на Далёкім Усходзе. Пачалася яна ў абставінах барацьбы імперыялістычных дзяржаў за падзел Кітая і Карэі.

    Расійскі ўрад спадзяваўся атрымаць лёгкую перамогу, умацаваць унутранае становішча і папярэдзіць рэвалюцыю. Аднак ён не падрыхтаваўся да вайны. Вынікам былі паражэнні на моры і сушы...

    У ліку тых, хто загінуў, былі і нашы землякі. Прозвішчы некаторых з іх вярнуліся з нябыту, дзякуючы краязнаўцам суседняга Шклоўскага раёна, якія выявілі іх у Дзяржаўнай публічнай бібліятэцы імя Салтыкова-Шчадрына ў г. Санкт-Пецярбург.

ВОІНЫ-ЗЕМЛЯКІ, ЯКІЯ ЗАГІНУЛІ Ў РУСКА-ЯПОНСКУЮ ВАЙНУ 1904 – 1905 ГАДОЎ

Круглянская і цяцерынская воласці

    28 студзеня 1904 г., в. Цзюцанхензы: Садоўскі Макар, стралок 2-га Усходне-Сібірскага палка.

    28 студзеня 1905 г., раён р. Хуанхэ: Пацехін Дзям’ян, стралок 5-га стралковага палка.

    1 лютага 1905 г., пад Тафашынем: радавыя Астроўскі Трафім, Савіцкі Конан, Слізкі Мікалай; фельчар Ганчароў Іван. 161-ы пяхотны Александропальскі полк (ПАП).

    7 лютага 1905 г., пад г. Цаохетунь: старшыя унтэр-афіцэры Мельнікаў Даніла, Мінчукоў Пётр; радавыя Андрэенка Кален, Калябанаў Давыд, Тулякоў Фёдар, Шкірок Васіль; фельчар Макавецкі Іосіф. 161-ы ПАП.

    8 лютага 1905 г., пад Падзезай: старшы унтэр-афіцэр Сяргееў Андрэй; яфрэйтары Казлоў Пётр, Сямёнаў Васіль; радавыя Арлоўскі Міхаіл, Будкевіч Філімон, Буханоўскі Сяргей, Лужкоўскі Пётр, Лусма Іван, Льдоў Фёдар, Мацюшэўскі Васіль, Равіч-Шчэрба Філіцыян, Рылькоў Іван, Смалякоў Раман. 161-ы ПАП.

    9 лютага 1905 г., пад Сантацзы: яфрэйтар Аверкаў Яфім, Дземчын Ціхан, Каласок Васіль, Камароў Кузьма; радавыя Бубека (Кубека) Лявон, Былінскі Іван, Васільеў Аляксандр, Ваяводаў Ціхан, Ганакоў Аляксей, Ганчароў Раман, Дудкоў Сямён, Караткевіч Сцяпан, Кісялёў Барыс, Марозаў Піліп, Міхаленка Нестар, Осіпаў Аляксандр, Пятроўскі Васіль, Рубякоў Архіп, Хамкоў Афанасій, Харламаў Трафім, Чорны Адам, Шрубянкоў Міхаіл, Шупілаў Адам. 161-ы ПАП.

    10 лютага 1905 г., пад Мукдэнам: старшы унтэр-афіцэр Пянькоўскі Фёдар, малодшы унтэр-афіцэр Ерашэўскі Пётр; яфрэйтар Коганаў Цярэнцій; радавыя Аўсянікаў Мацвей, Афанаскаў Навум, Бычкоўскі Фядос, Арлоў Рыгор, Гуркоў Ларыён, Дзергачоў Лявонцій, Ізаксон Рувім, Казакоў Сафрон, Казароў Савелій, Лапатуцін Іцка, Пупінскі Пётр, Пянькоўскі Пётр, Саплін Аляксандр, Смалякоў Прохар, Церашкоў Якім, Церашкоў Якаў. 161-ы ПАП.

    10 лютага 1905 г., пад в. Таўдзы: яфрэйтары Слізкі Сямён, 145-ы пяхотны полк, Слізкі Сямён, 146-ы пяхотны Царыцынскі полк.


У ГАДЫ РЭВАЛЮЦЫІ 1905 – 06 гг.


    У 1905 г. слухі пра «крывавую нядзелю» ў Пецярбургу дайшлі да вёскі Ліхінічы Круглянскай воласці. Адзін з пісьменных сялян вёскі Вавіла Ракушаў пехатой падаўся ў мястэчка Копысь, каб даведацца дакладна, што адбылося ў Пецярбургу. На кафельным заводзе былі знаёмыя рабочыя, якія падтрымлівалі сувязь з бальшавікамі. Яны падрабязна расказалі Вавілу аб крывавых падзеях у Піцеры, далі пракламацыі, якія заклікалі сялян падтрымаць рабочых у іх рэвалюцыйнай барацьбе. Калі вярнуўся дамоў, Вавіла Ракушаў запрасіў да сябе надзейных людзей. Ён расказаў, што ў Пецярбургу расстраляна мірная дэманстрацыя. Пралетарыят падмануты крывавым рэжымам царызму. Рабочыя патрабуюць: «Далой самадзяржаўе!» Мы не маем права адставаць ад рабочага класа. Давайце ўздымаць сялян на барацьбу супраць памешчыкаў.

    Хутка пракламацыі з’явіліся не толькі на вуліцах Ліхінічаў, але і ў суседніх вёсках, у Круглым. Сяляне пачалі бунтаваць, аб чым магілёўскі губернатар паведаміў у Міністэрства ўнутраных спраў. 16 чэрвеня 1905 г. ён даносіў, што сяляне Круглянскай воласці і сумежных з ёю вёсак, нягледзячы на пагрозы мясцовых уладаў, прадаўжаюць страўліваць засеяныя канюшынай памешчыцкія землі, пагражаюць забойствам служачым эканоміі, якія зганялі жывёлу з сенажацяў. Далей у данясенні паведамлялася, што ў суседнім памесці генерала Данілава (мястэчка Цяцерын) рабочыя адмовіліся ісці на работу і забаставалі. Угаворы валаснога старшыны спыніць забастоўку ні да чаго не прывялі.

    Губернатар вымушаны быў адразу накіраваць павятовага ўрадніка ў маёнтак Кругдае, Ліхінічы і Зарэчча «с целью принятия энергичных мер для прекращения самоуправства крестьян». Але энергічныя меры прынялі і самі сяляне. «20 июня 1905 года, – гаварылася ў прадстаўленні пракурора Магілёўскаму губернатару, – крестьяне деревни Лихиничи явились как один на луг, который принадлежал князю Кропоткину, разделили его на полосы и начали косить». На месца прыбыло больш за 70 паліцэйскіх і спрабавалі прагнаць сялян з луга. Сяляне аказалі супраціўленне і працягвалі сваю работу. Толькі выкліканы на месца конны атрад салдат разагнаў сялян, а 12 так званых зачыншчыкаў былі арыштаваны і накіраваны ў турму. Сярод іх Вавіла Ракушаў, яго сябры Даніла Самсонаў, Цімафей Бабкоў і іншыя. Потым яны былі сасланы на катаргу.

    Рэвалюцыйныя выступленні сялян Круглянскай і Цяцерынскай валасцей працягваліся ўсё лета. Праўда, 17 ліпеня віцэ-губернатар данёс Міністэрству ўнутраных спраў, што ў раёне Круглага «аграрные беспорядки начинают затихать». Але тут жа падкрэсліваў, што «это движение нельзя признать утратившим силу, так как энергия агитаторов, которые продолжают мутить народ, не ослабла».

    Арганізацыямі РСДРП, якія існавалі на Магілёўшчыне, былі створаны асобыя прапагандысцкія групы, што праводзілі рэвалюцыйную работу сялян. Часта сялянскія хваляванні ўзначальвалі людзі з мясцовых сялян, так званыя адыходнікі, якія працавалі «на адыходзе» – на шахтах Данбаса і іншых прамысловых прадпрыемствах. Ім была вядома аграрная праграма бальшавікоў, якую яны растлумачвалі сялянам.

    Сялянскія выступленні працягваліся да канца 1905 г. Адбываліся яны і ў наступныя гады, набывалі ўсё больш рэзкія формы, сталі праяўляцца ў прамым непадпарадкаванні ўладам, у адмове ад уплаты падаткаў, у разгроме і падпалах панскіх памесцяў. Так, у ноч з 4 на 5 жніўня ў вёсцы Радча Круглянскай воласці быў спалены вадзяны млын, які належаў князю Крапоткіну, 4 верасня сяляне спалілі свіран з намалочаным збожжам у маёнтку Ліхінічы. 27 кастрычніка ў маёнтку Бор Круглянскай воласці быў падпалены крыты ток з намалочаным жытам, які належаў упраўленню земляробства Магілёўскай губерні. 7 лістапада сяляне спалілі хлеў князя ў мястэчку Круглае.

    Аналагічныя выступленні назіраліся і ў наступныя гады.

    У сакавіку 1906 г. сяляне в. Тубышкі адмовіліся плаціць падаткі.

    У чэрвені 1906 г. сяляне вёскі Зарэчча самавольна пасвілі жывёлу ў маёнтку. Каб спыніць гэта, памешчык выклікаў паліцыю і драгунаў. Сяляне спрабавалі пратэставаць супраць гвалту і нават склікалі ў вёсцы «сход пратэсту», але гэта іх не абараніла. Летам 1912 г. сяляне гэтай жа вёскі (7 чалавек) забілі ўрадніка Лукашова, які хацеў арыштаваць агітатара Л.Прачалова.

    Аднак такія спрэчкі не заўсёды вырашаліся на карысць памешчыкаў, пра гэта сведчаць падзеі, якія адбыліся ў 1905 г. у вёсцы Ліхінічы, у маёнтку князя Крапоткіна

П.Карнеенка.


З ПРАДСТАЎЛЕННЯ ПРАКУРОРА МАГІЛЁЎСКАМУ ГУБЕРНАТАРУ АБ СЯЛЯНСКІХ ХВАЛЯВАННЯХ У в. ЛІХІНІЧЫ КРУГЛЯНСКАЙ ВОЛАСЦІ


Лета 1905 г.

    ... Означенное имение уже около 15 лет находится в аренде у дворянина Владислава Францевича Плеевского. Ежегодно крестьяне дер. Лихиничи снимали у Плеевского часть луга и леса для пастьбы скота. В нынешнем году крестьяне сняли у Плеевского пастбища на прежних условиях и стали пользоваться, но к договорному сроку не внесли арендной платы и отказались подписать условие. Тогда Плеевский обратился в Круглянское волостное правление и просил объявить крестьянам деревни Лихиничи, что если они не подпишут условия и не внесут денег, то он с 1 июня запрещает пасти скот на арендуемой им земле. 30 мая круглянский волостной старшина Еркович объявил на сходе означенным крестьянам о решении Плеевского, на что крестьяне заявили старшине, что условия с Плеевским они не подпишут, денег ему платить не станут, а пасти скот на земле кн. Крапоткиной будут, так как земля эта принадлежит им.

    Тогда Плеевский обратился в названное выше волостное управление с просьбою произвести осмотр и оценку пастбищ, которыми самовольно пользуются крестьяне дер. Лихиничи. Вследствие этого 11 июня волостной старшина Еркович в сопровождении полицейского урядника Литвинова, волостного писаря Алексеева и понятых отправились для осмотра и оценки пастбищ. Однако, явившаяся толпа крестьян дер. Лихиничи в количестве 32 человек не допустили старшину произвести осмотр и оценку пастбищ, утверждая, что земля принадлежит им. При этом крестьяне, из коих многие имели в руках топоры, палки и ножи, нанесли побои лесному сторожу Плеевского Власу Бобкову, причинив ему так же рану в шею. Об этом сопротивлении был составлен протокол, который передан судебному следователю 2-го уч. Могилевского у., а последним приступлено к производству предварительного следствия...

    20 того же июня крестьяне дер. Лихиничи явились всею деревнею на принадлежащий княгине Крапоткиной луг, расположенный на берегу р. Друть, разделили его на полосы и стали косить. Луг этот занимает пространство около 40 дес, и им крестьяне дер. Лихиничи никогда ранее не пользовались. Плеевский о самовольном покосе крестьянами означенного луга немедленно сообщил могилевскому уездному исправнику, который 23 июня прибыл в Лихиничи в сопровождении 2 становых приставов, нескольких урядников и около 70 человек полицейских, сотских и десятских. К этому времени крестьяне успели скосить приблизительно 2/3 упомянутого луга. На требование исправника прекратить самовольное кошение остальной части луга, крестьяне ответили отказом, заявляя, что луг принадлежит им. Когда убеждения не достигли цели, исправник приказал сопровождавшим его низким полицейским чинам удалить крестьян с луга силою. Однако крестьяне, собравшись в одну плотную толпу, не уходили с луга. Тогда исправник хотел задержать из толпы тех, которые более других кричали и возбуждали остальных. Но крестьяне никого не выдавали. Когда же становой пристав Оглоблин взял за руку крестьянина Калистрата Бобкова, последний также схватил Оглоблина за руку, а толпа окружила Оглоблина и потащила к берегу реки. Здесь 4 крестьян сами бросились в воду и стали изображать утопающих, а остальные крестьяне закричали: «Вы топить нас приехали!». В то же время в толпе стали раздаваться крики: «Берите косы», а некоторые подступили к исправнику с кулаками. Ввиду того, а также не надеясь на десятских и сотских, которые, видимо, были на стороне крестьян, исправник вынужден был уйти, после чего крестьяне вновь стали косить и увозить сено.

    По распоряжению и.д. губернатора в Лихиничах была послана рота солдат, а затем и сам управляющий губернией выезжал туда и убеждал крестьян прекратить самовольный покос луга кн. Крапоткиной, но крестьяне продолжают настаивать, что этот луг принадлежит им. После отъезда и.д. губернатора крестьяне вновь пытались косить остальную часть луга, но были остановлены войсками, по распоряжению и.д. начальника губернии 12 крестьян дер. Лихиничи арестованы и посажены в тюрьму (...).

    После ареста 12 главарей дер. Лихиничи крестьяне прекратили свое самовольство на лугу г. Плеевского (кн. Крапоткиной); нескошенная ими часть луга (7 дес.) была убираема г. Плеевским беспрепятственно. В настоящее время крестьяне дер. Лихиничи вошли в соглашение с владельцем имения кн. Крапоткиной и решили свой спор о недостающей надельной земле провести в судебно-межевом порядке, почему совершенно успокоились. Остается неудовлетворенным Плеевский, требующий, чтобы сено, которое крестьяне увезли, ему было возвращено.

    Исполнить в настоящее время такое требование Плеевского не представляется возможным, потому что по ходатайству того же Плеевского сено, которое было найдено у крестьян (2000 пудов), ныне арестовано и сдано на хранение старосте в обеспечение иска того же Плеевского (...).

    Чтобы удовлетворить г. Плеевского, который требует ныне взыскать с крестьян дер. Лихиничи по исполнительным листам 1290 руб., местная полиция при содействии войск хотела приступить к описи имеющегося у крестьян скота, но так как перед началом описи крестьяне угоняли скотину в лес, мужское население скрывалось и оставались лишь бабы и дети, то эту опись сейчас осуществить не удалось, и она отложена до более приятного времени.

    Вместе с тем считаю своим долгом доложить в.п., что, по собранным мной сведениям, г. Плеевский является в отношении к крестьянам далеко не безупречным. При расследовании, произведенном конфиденциально ее Могилевского губернского правления Маковским, оказалось, что доныне экономия Плеевского стесняла крестьян и особенно строго применяла правила о вознаграждении за потравы полей и лугов крестьянским скотом; при задержании крестьян, травивших луга, служащие в экономии нередко жестоко избивали задержанных. Недовольство крестьян росло и выразилось даже в том, что в фольварке Круглом у Плеевского был сожжен сарай с хлебом. Спорный луг (...) крестьяне арендовали прежде под выпас, а в нынешнем году они этого лишились, ибо с весны на лугу удалась хорошая трава и Плеевский заблагорассудил оставить луг себе под сенокос. Что касается заработной платы, то в экономии Плеевского рабочим всегда платят на 5 – 10 копеек в день менее, чем в соседних экономиях. По заявлению супруги владельца кн. Крапоткиной, она была поражена, когда узнала, что у Плеевского в один из предыдущих годов крестьяне убирали луг, только из пятой части, тогда как в соседних имениях им представили за ту же работу третью часть.

    Со своей стороны я нахожу, что г. Плеевский является одним из тех типов, которые, опираясь на администрацию, пользуются настоящим положением, чтобы извлечь из крестьян наибольшую выгоду.

    «Могилевский вестник», 1912, 2 ліпеня.


БАЛТЫЕЦ СЦЯПАН РАГОЎСКІ


    Канстанцін Ерамееў – стары бальшавік, праўдыст, ведаў сотні выдатных людзей, цёпла пісаў аб стойкіх рэвалюцыянерах, праследжваў іх часам абпальваючыя драматызмам біяграфіі. У артыкуле «Буравеснік», расказваючы аб судзе над матросамі Балтыйскага флоту, ён неаднаразова ўспамінае Сцяпана Рагоўскага, шырока вядомага па судовым працэсе 1913 г. Гэты баявы матрос часта пісаў пісьмы родным у Магілёўскую губерню. Ерамееў знайшоў нітку пошуку. I я напісаў у Центральны архіў Ваенна-Марскога Флоту СССР. Адказ быў несуцяшальны: не змаглі знайсці дакладнае месца нараджэння матроса.

    Прайшло 8 гадоў. Я папоўніў свае веды аб рэвалюцыянеры-земляку і зноў напісаў у Ленінград. На гэты раз адказ быў як узнагарода: «Рагоўскі Сцяпан Ісакавіч, з сялян, нарадзіўся 29 сакавіка 1888 года ў вёсцы Казіміроўка Круглянскай воласці Магілёўскага павета Магілёўскай губерні». Нарэшце я змог падсумаваць свае здабыткі шматгадовага пошуку...

    Там, дзе пачынае свой бег Друць і яе прытокі, дзе жывуць няхітрыя людзі з мазолістымі рукамі, прайшло дзяцінства Сцяпана Рагоўскага. Ён рос у мнагадзетнай дружнай сям’і, дзе ўмелі працаваць і марыць, а ўсё лепшае свае бачылі ў будучым. Яго лясны куток быў далека ад гарадоў і мораў. Упершыню аб «сінім моры» хлапчук пачуў з цудоўных казак Пушкіна, якія чытаў настаўнік. У хлапчука рана прабудзіўся інтарэс да прыроды, гісторыі, людзей.

    З 14 гадоў Сцепа дапамагаў бацькам па гаспадарцы. У нялёгкай працы і нястачах загартоўвалася яго воля і мужчынскі характар. Ён пазнаў усе цяжкасці жыцця і бяспраўя, якія часта атручвалі атмасферу ў доме. Аднак рослы, ладна складзены юнак не сумаваў, верыў у свае сілы. У ім жыло не зусім усвядомленае прадчуванне іншага лесу.

    Сцяпан зусім не засмуціўся, калі ўвосень 1909 г. атрымаў павестку ў армію. Усім, хто праводзіў яго на зборны пункт у Магілёў, гаварыў:

    – Хоць за час службы пабачу свет.

    Дзіўна, але словы Сцяпана дзесьці збыліся. Яго накіравалі на Балтыйскі флот, у горад марской славы Кранштат. Ён убачыў вялікае мора, якое патрабавала ад навічка вывучкі і мужнасці. Суровая матроская служба перакройвала Сцяпана на іншы лад. Амаль год ён вучыўся ваеннай спецыяльнасці, а потым быў залічаны электрыкам на лінейны карабель «Імператар Павел I», які знаходзіўся ў Гельсінгфорсе (зараз Хельсінкі).

    Як прымуць яго ў новай матроскай сям’і, ці зможа ён раскрыць свае здольнасці? Рагоўскі ўліўся ў каманду лінкора, дзе было амаль тысяча чалавек. Старанна выконваў ваенна-тэхнічныя абавязкі і быў вынослівым. Аднак на службе было нямала таго, супраць чаго пратэставала яго душа. Пакутліва ўспрымаў ён высакамернасць і фанабэрыстасць царскіх чыноў, іх падкрэслена зневажальныя адносіны да радавых, прадстаўнікоў простага народа. Навошта муштра і бясконцыя прыдзіркі, якія зневажаюць годнасць чалавека? А калі Сцяпан убачыў, як афіцэр ўдарыў па твары маладога матроса, сам амаль адчуў фізічную боль, яму сорамна было сваёй безабароннасці.

    Духоўная сувязь Рагоўскага з «старонкай роднай» не абарвалася, ён пісаў аб сваёй службе ў Казіміроўку, атрымліваў пісьмы ад бацькі і братоў. У 1911 г. на лінкоры «Імператар Павел I» была створана падпольная бальшавіцкая арганізацыя. Тады ў яе ўступілі беларусы Георгій Чайкоў і Сцяпан Рагоўскі. А праз год у Пецярбургу стала выходзіць газета «Правда». Яе нумары траплялі на ваенныя караблі Балтыйскага флоту. Праз загартаваных бальшавікоў-фінаў Ніканора Кока, Івана Рах’я матросы падтрымлівалі сувязь з піцерскімі рабочымі.

Круглянский район

    1912 год. Рэвалюцыйны рух маракоў-балтыйцаў узмацніўся. Ініцыятыўная група, куды ўвайшлі падпольшчыкі з лінкора «Імператар Павел I», з крэйсера «Цэсарэвіч», неадкладна прынялася за справу, якая захоўвалася ў глыбокай тайне. Летам у Гунгербургу, у лесе, сабралася каля пяцідзесяці рэвалюцыянераў: мінёр Ф.Базілевіч, гальванёр Д.Яфімаў, матрос П.Камісараў, электрык С.Рагоўскі і іншыя найбольш актыўныя ўдзельнікі падрыхтоўкі паўстання на караблях. На нелегальнай сходцы горача абмяркоўвалі, дзе дастаць зброю, як наладзіць каардынацыю дзеяння, авалодаць суднамі і паводзіць сябе пасля іх захопу? Бунтары прынялі раней намечаны план паўстання: пасля выхаду суднаў у мора на манеўры захапіць караблі ў свае рукі.

    Сцяпан Рагоўскі смела заклікаў да рашучых дзеянняў, да ўзброенага паўстання. Яму няўцям было, што над асноўнай групай падпольшчыкаў арганізавана сакрэтнае назіранне. Рагоўскі і яго блізкія таварышы былі ўзяты «на прыцэл». I развязка хутка наступіла: у ноч на 11 ліпеня 1912 г. ён быў арыштаваны і заключаны ў карцэр. За некалькі дзён былі арыштаваны 52 матросы, якія былі заўважаны ў падрыхтоўцы беспарадкаў. Разам з іншымі Сцяпана пасадзілі на мінаносец «Усурыец» і неадкладна адправілі ў Пецярбург. Як небяспечнага злачынцу, яго закрылі ў адзіночную камеру Трубяцкога бастыёна Петрапаўлаўскай крэпасці. Ён абвінавачваўся ў падбухторванні да непакорнасці, аказанні супраціўлення начальству, падрыхтоўцы «яўнага паўстання». Следства цягнулася каля года. I ўвесь гэты час у камеры пакутаваў Сцяпан Рагоўскі.

    Хутка пасля арышту бунтара ў Магілёўскае жандарскае ўпраўленне была тэрмінова паслана дэпеша. Потым у Казіміроўку з’явіліся жандары і зрабілі ў доме Рагоўскіх вобыск. У родных зняволенага яны знайшлі матроскія пісьмы палітычнага зместу. У адным з пісьмаў, напісаных у перыяд падрыхтоўкі паўстання, Сцяпан папрасіў бацьку і брата, каб абавязкова выслалі яму 2 чыстыя пашпартныя бланкі белага колеру з пячаткамі валаснога старшыні. Рагоўскі ў сваім пісьме тлумачыў: «Вы мне гэтым вернеце жыццё. Я больш не ў сілах пераносіць ваенную службу, надакучыла яна мне да такой ступені, што не магу перажыць нават адзін дзень, адной гадзіны... Прашу вас сардэчна, не пакіньце гэту просьбу без увагі. Знайдзіце ўсе меры, а дастаньце мне тое, што я вас прашу, вы мне вернеце паўжыцця. Не адкладвайце, калі можна, мне вельмі дорага каштуе час». Такія прызнанні, безумоўна, дамалёўвалі вобраз бунтара і папаўнялі дасье судовага следчага.

    У ліпені трынаццатага года ў Пецярбургу, у Кракаўскіх казармах, дзе размяшчаўся другі Балтыйскі флоцкі экіпаж, адкрыўся ваенна-марскі суд па «справе 52-х матросаў». Ён адбыўся пры зачыненых дзвярах, цэнзура забараніла друкаваць усялякія паведамленні аб ім. Толькі газета «Правда» сачыла за судовым працэсам. 18 чэрвеня змясціла заметку аб судзе над мужнымі матросамі-балтыйцамі, многіх з якіх чакала суровая расправа.

    Па задуме ўлад суд павінен быў збіць хвалю нарастаючай рэвалюцыйнай буры. У абвінаваўчай прамове пракурор патрабаваў смяротнай кары Сцяпану Рагоўскаму, яго таварышам Базілевічу, Яфімаву, Паніну і іншым. Аднак усіх іх прыгаварылі да працятлай катаргі. Рагоўскі атрымаў 15 гадоў. На судзе трымаўся з годнасцю, не спрабаваў даказаць сваёй непрыналежнасці да нашумелай справы.

    1 ліпеня 1913 г. быў аб’яўлены прыгавор, і Рагоўскі зноў быў дастаўлены ў турму Трубяцкога бастыёна. Прайшло яшчэ дзесяць дзён, і ніхто нікуды не збіраўся яго пераводзіць. Што гэта азначала? Напружаныя думкі Сцяпана перарваў перазвон ключоў у дзвярах. Увайшоў жандарскі чыноўнік і сказаў:

    «Хочаш пазбегнуць катаргі? Тады слухай...»

    Рагоўскі насцярожыўся. Жандар прапанаваў яму ўласнаручна напісаць цару і прасіць яго аб памілаванні.

    Што ж выклікала «пацяпленне» царскіх улад? У дні суда па закліку бальшавікоў у горадзе ўспыхнула стотысячная забастоўка ў падтрымку балтыйскіх матросаў. Напужаны рэвалюцыйнымі хваляваннямі, цар вымушаны быў пайсці на хітрасць. Прыбліжаныя разнеслі чутку: хто з асуджаных напіша прашэнне, будзе памілаваны.

    Мы прывыклі маляваць сабе рэвалюцыянера толькі як цвёрдакаменнага, які нязменна прытрымліваецца аднаго выбранага светаразумення. Маляваўся такі ідэальны чалавек без сумненняў і памылак. Сцяпана Рагоўскага, відаць, у звыклыя рамкі не ўціснеш. Трапіўшы ў супярэчлівую сітуацыю, ён імкнуўся яе правільна зразумець, мэтанакіравана вызначыць свае паводзіны. Наўрад ці варта было пакутаваць на катарзе, дзесяткі разоў падвяргаць сябе небяспецы, каб даказаць тое, што ўжо даказана. Што лепей: паберагчы сябе для будучых бітваў за сацыяльную справядлівасць або адвярнуцца ад фартуны, якая можа табе ўсміхнуцца? Як вырашыць гэтую дылему? Доўга думалі палітзняволеныя і нарэшце пагадзіліся.

    У сваім лісце Сцяпан стараўся пераканаць цара, што нічога сур’ёзнага, пагражальнага жыццю паноў афіцэраў і парадку службы не адбывалася. I далей пісаў: «Былі толькі пустыя размовы, якія нічым закончыцца не маглі. Я ні аднаго разу, ні адной фразай, асабіста ў іх не ўдзельнічаў і ўвесь свой вялікі грэх бачу толькі ў тым, што нерашаючыся данесці начальству, задумаў бегчы са службы». Вязень прасіў змякчыць пакаранне і дазволіць яму сваім жыццём акупіць віну.

    Хто мог падумаць, што амаль усе асуджаныя (за выключэннем пецярых) атрымалі поўнае памілаваяне. Рагоўскі быў пакінуты на ваенна-марской службе ў званні матроса 2-й стацці. У канцы жніўня 1913 г. яго прызначылі на кананерскую лодку «Сівуч» і паслалі ў распараджэнне каменданта марской крэпасці Рэвель (зараз Талін), дзе ён і працягваў службу. Калі пачалася 1-я сусветная вайна, удзельнічаў у баях з германскімі лінейнымі караблямі ў Рыжскім заліве.

    Надышоў 1917 год. Сцяпан Рагоўскі марыў прыехаць у родную вёску, але не выйшла. З групай матросаў ён паехаў на Украіну абараняць рэвалюцыю, быў удзельнікам грамадзянскай вайны. Звестак пра яго жыццё гэтага перыяду амаль няма.

    Родныя сёстры Рагоўскага Ганна і Марыя расказваюць, што пасля грамадзянскай вайны брат вярнуўся ў Казіміроўку, жыў тут. Разам з Сідарам Ладышкіным, братамі Ракушавымі ўдзельнічаў у барацьбе за савецкую ўладу на Кругляншчыне. Тут жа ажаніўся са швачкай Маланняй Акімаўнай з вёскі Радча. У канцы 1920-х г. выехаў у г. Электрасталь, што пад Масквой. Зрэдку прыязджаў пабачыцца з роднымі. У 1975 г. памёр. Але ён і зараз жыве ў памяці людзей. Пляменніца Ніна Міхайлаўна Плеўская зберагла фотакартку дзядзькі-марака, за што мы ёй вельмі ўдзячны.

Э.А.Карніловіч.