СЦЯГ ПАЛКА «ЛЮДЗІ З-ПАД КРУГЛАГА»

ПАРТЫЗАНСКІЯ ФАРМІРАВАННІ, ЯКІЯ ДЗЕЙНІЧАЛІ НА ТЭРЫТОРЫІ КРУГЛЯНСКАГА РАЁНА Ў ВЯЛІКУЮ АЙЧЫННУЮ ВАЙНУ

ПАЧАТАК БРЫГАДЫ ПЕРШЫ КАМБРЫГ

САКРАТАР РАЙКОМА КРУГЛЯНСКІЯ ПАТРЫЁТЫ

ПАРТЫЗАНСКАЯ ВАЙНА ЗАПІСКІ КАМБРЫГА

ДНІ ТРЫВОЖНАЙ МАЛАДОСЦІ ШТЫКОМ I ПЯРОМ

БРАТЫ ДРАБКОВЫ АБ СЯБРАХ-ПАРТЬІЗАНАХ

БАЯВЫЯ СПРАВЫ ПАДРЫЎНІКОЎ РАЗГРОМ ПРЫГАНСКАГА ГАРНІЗОНА

БОЙ 3 ШАПЯЛЕВІЦКІМ ГАРНІЗОНАМ АЛЯКСЕЙ СЦЯПАНАВІЧ ЛУКАШЭВІЧ

ЗАСАДА КАЛЯ ВЁСКІ КРУЧА З ВОГНЕННАЙ ВЁСКІ

ПРАЗ ПЕКЛА ПРАЗ ПРЫЗМУ ЎСПАМІНАЎ

ДАКУМЕНТЫ СВЕДЧАЦЬ БАЯВЫЯ СПРАВЫ КАМСАМОЛЬЦАЎ

У ЧЭРВЕНІ 1944 БОЙ ЗА КРУГЛАЕ

ПЕРАПРАВА ЦЕРАЗ ДРУЦЬ АПОШНІ БОЙ ГЕРОЯ

ШЛЯХ ДА ПОДЗВІГУ САЛДАЦКАЯ СЛАВА ЗЕМЛЯКА

У НЕБЕ БЫЛІ ДЗЯЎЧАТЫ ІШОЎ ПРАЗ ВАЙНУ ТАНКІСТ

ЖЫЦЦЯ НЯЛЁГКІЯ ШЛЯХІ ДОБРАЕ ДАБРОМ АДЗЫВАЕЦЦА

НЕШЧАСЛІВАЯ “ПЛАНЕТА”

ІШЛА ВАЙНА НАРОДНАЯ

    22 чэрвеня 1941 г. мірная праца нашага народа была перапынена вераломным нападам фашысцкай Германіі. Гітлераўцы, якія мелі ў пачатку вайны перавагу ў жывой сіле і тэхніцы, нягледзячы на стойкасць і ўпартасць воінаў Чырвонай Арміі, прасоўваліся наперад. У кровапралітных баях Чырвоная Армія наносіла ўдары па ворагу, але пад напорам намнога большых сіл нашы абаронцы вымушаны былі адступаць. Са здабытых у пачатку ліпеня разведвальных даных вынікала, што асноўнымі сіламі праціўнік будзе наступаць у напрамку Магілёва. Баявыя дзеянні непасрэдна на тэрыторыі Круглянскага раёна разгарнуліся 6-8 ліпеня 1941 г. У гэтыя дні паўночней Бялынічаў на рубяжы вёсак Красуля-Шапялевічы-Боўсевічы вялі абарончыя баі часці 161-й стралковай дывізіі, а на ўчастку Цяцерына-Галоўчын – 100-я стралковая дывізія пад камандаваннем генерал-маёра І.М. Русіянава, войскі якой толькі 6 ліпеня падбілі 21 танк праціўніка. Каля в.Сомры на мяжы Крупскага і Круглянскага раёнаў гітлераўцы 7 ліпеня спрабавалі знішчыць тылавы паходны атрад 100-й стралковай дывізіі пад камандаваннем капітана А.І. Аляксеева. Аднак байцы атрада ўдала арганізавалі абарону і стрымалі націск праціўніка. У баі каля в.Сомры вораг страціў 7 танкаў, 5 бронетранспарцёраў, 8 процітанкавых гармат, 12 матацыклаў і больш за 50 салдат і афіцэраў. Гітлераўцы былі адкінуты, што дазволіла 355-му стралковаму палку (камандзір палкоўнік М.А. Швараў) пераправіцца цераз р.Мясрэда і заняць рубеж на левым беразе р.Аслік. У баі за в.Сомры вызначыліся старшы сяржант Я.Дз. Бяляеў, якому першаму з байцоў 100-й дывізіі было пасмяротна прысвоена званне Героя Савецкага Саюза, байцы 2-га дывізіёна 46-га гаўбічнага палка пад камандаваннем А.М. Памельнікава, старшы палітрук, камісар 69-га асобнага разведатрада І.Ф. Гаранскі. У тыя дні жорсткія баі разгарнуліся таксама ў паўночна-заходняй і паўночнай частках Круглянскага раёна. 5 ліпеня 1941 праціўнік захапіў участак аўтамагістралі Мінск-Масква ад вёскі Славені да Талачына, што паставіла ў цяжкае становішча часці 1-й Маскоўскай дывізіі, якой давялося адбіваць Талачын і аднаўляць кантроль над аўтастрадай. 8 ліпеня гітлераўцы пакінулі Талачын, прычым нашы войскі ўзялі ў палон каля 800 салдат і афіцэраў праціўніка. Для воінаў 100-й стралковай дывізіі, якая вяла цяжкія баі на тэрыторыі Круглянскага і Бялыніцкага раёнаў, становішча было вельмі небяспечнае. Вораг наступаў уздоўж шашы Беразіно-Магілёў, выйшаў да р.Дняпро і пачаў рухацца ўздоўж ракі на поўнач у напрамку в.Галоўчын і Шклова. Узнікла пагроза поўнага акружэння. Становішча ўскладнялася таксама адсутнасцю ў палках дасканалых тапаграфічных карт мясцовасці. Канчаліся боепрыпасы. Падраздзяленні дывізіі штодзень падвяргаліся бамбардзіроўкам з паветра. Камандаванне прыняло рашэнне тэрмінова пераправіць часці дывізіі на левы бераг Дняпра, пакуль вораг не заняў пераправы. 355-му стралковаму палку Шварава, які адступаў у ар’ергардзе, удалося адбіць некалькі танкавых атак і забяспечыць пераправу цераз Дняпро асноўных сіл дывізіі. Але за гэты час танкавыя часці праціўніка з поўдня ўварваліся ў Шклоў і раздзялілі дывізію. 335-ы стралковы полк быў акружаны каля Шклова, а 85-ы стралковы полк пад камандаваннем Якімовіча працягваў змагацца ў акружэнні на правым беразе р.Аслік. Лёс гэтага палка трагічны. Пасля бою пад в.Заазер’е ад яго засталося крыху больш як рота, рэшткі палка вытрымалі трохдзённы бой з фашыстамі ў раёне в.Шыпягі. 8 ліпеня 1941 г. гітлераўцы занялі г.п. Круглае. Пачаўся 3-гадовы перыяд акупацыі раёна. Як і на ўсёй тэрыторыі Беларусі, тут быў устаноўлены жорсткі рэжым беззаконня, рабаўніцтва, гвалту і крывавага тэрору. Кругляншчына адміністрацыйна ўваходзіла ў зону армейскага тылу. Улада ў зоне належала камандаванню армейскіх часцей, ваенна-палявым і мясцовым камендатурам. Камендатура ў Круглым размясцілася ў будынку старой аптэкі. Тут працавалі пераважна мясцовыя жыхары. Камендант практычна меў неабмежаваную ўладу ў адносінах да грамадзянскага насельніцтва. Для ўзмацнення сваёй улады гітлераўцы фарміравалі дапаможныя ўстановы – управы. На чале ўправы ў Круглым стаяў бургамістр, у вёсках назначаліся старасты і войты. Акупацыйны рэжым у раёне апіраўся на рэпрэсіўны апарат. У Круглым існавала гестапа, быў аддзел абвера, якому падначальваўся батальён рускай вызваленчай арміі (РОА), сфарміраваны з ваеннапалонных байцоў і камандзіраў Чырвонай Арміі. Значныя нямецка-паліцэйскія або паліцэйскія гарнізоны размяшчаліся ў вёсках Шапялевічы, Цяцерына, Марцянавічы, Паўлавічы, Прыгані, Альшанікі, Елькаўшчына, Ваўканосава, Навапруддзе. З сярэдзіны 1943 г. ахоўныя функцыі на тэрыторыі раёна ажыццяўлялі падраздзяленні французскага легіёна, французскія гарнізоны стаялі ў вёсках Паўлавічы і Новае Палессе. Палітыка тэрору ў адносінах да мясцовага насельніцтва новымі ўладамі стала праводзіцца з першых дзён акупацыі. У насельніцтва сілай забіралі жывёлу, прадукты харчавання, фураж. Гітлераўцы і іх прыслужнікі сяліліся ў добрыя дамы, з якіх выганялі гаспадароў. Пачалося планамернае знішчэнне людзей. З мэтай выяўлення яўрэйскіх сем’яў жыхарам г.п. Круглае было загадана ў абавязковым парадку хрысціць дзяцей. Паліцаі складалі спісы яўрэйскіх сем’яў, якія падлягалі неадкладнаму арышту. Людзей яўрэйскай нацыянальнасці вывозілі ў лес за Востраў і расстрэльвалі. Збіралі яўрэяў таксама ў доме № 26 па вул. Мопраўскай і каля ракі іх расстрэльвалі. Усяго ў г.п. Круглае за гады вайны фашысты знішчылі 515 грамадзян яўрэйскай нацыянальнасці. Расстрэльвалі не толькі яўрэяў, а таксама савецкіх і партыйных актывістаў, тых, каго затрымлівалі без дакументаў. У кастрычніку 1941 г. у г.п. Круглае па даносе былі пакараны смерцю дэпутат абласнога Савета У.Я. Сухоцкая і дырэктар хлебакамбіната М.С. Кулікаў. 14 кастрычніка 1941 г. гітлераўцы забілі ў в.Марцянавічы былога старшыню калгаса «Камуністычны шлях» В.К. Каваленку, а дом яго спалілі. 28 кастрычніка 1941 г. у в.Стаі на вачах мясцовых жыхароў фашысты расстралялі былога старшыню Стаінскага сельсавета камуніста Е.М. Мельнікаву з маленькім сынам Анатолем і лесніка з в.Паляжаеўка Я.І. Дзідзенку. Жорстка распраўляліся гітлераўцы з савецкімі ваеннапалоннымі. На тэрыторыі раёна хавалася частка чырвонаармейцаў, што трапілі ў акружэнне. Зімой 1942 г. па вёсках пачасціліся нямецка-паліцэйскія аблавы, у выніку якіх знойдзеных чырвонаармейцаў накіроўвалі ў лагеры ваеннапалонных у Талачыне і Барысаве, дзе яны цярпелі здзекі і насілле.

    Эканамічная палітыка акупацыйных улад мела на мэце абрабаванне насельніцтва для забеспячэння вермахта неабходнымі рэсурсамі. Калгасы і саўгасы ў раёне былі разбураны, іх маёмасць разрабавана. На іх базе створаны так званыя «абшчынныя гаспадаркі». Зямля дзялілася на ўсіх жыхароў. За некалькімі гаспадаркамі для апрацоўкі зямлі быў замацаваны адзін конь. Насельніцтва павінна было здаваць бульбу, ільнасемя, воўну, скуры і інш. Грамадзянам даводзіўся жорскі план здачы малака ад кожнай каровы. У распараджэнні начальніка зямельнага ўпраўлення і ўпаўнаважанага па сельскай гаспадарцы Круглянскага раёна 2.7.1943 г. указвалася, што асобы, якія не выконваюць у тэрмін здачу малака, будуць пакараны аж да канфіскацыі маёмасці і адпраўкі ў лагеры. Пашыраны былі прымусовыя работы на лесапавале, рамонце дарог. Жанчын прыцягвалі да ўборкі памяшканняў, прыгатавання ежы. З прамысловых прадпрыемстваў працавалі пякарня, млын, каўбасны цэх на базе льнозавода, малочны завод. Быў магазін, дзе па картках прадаваўся хлеб. Паліцэйскія і нямецкія салдаты харчаваліся ў сталовай, куды ўваход мясцовым жыхарам быў забаронены. Пачынаючы з 1942 г. масавы характар набыў прымусовы вываз моладзі на катаржныя работы ў Германію. Забіралі пераважна 18-19-гадовых юнакоў і дзяўчат. Усяго за гады акупацыі ў Германію было вывезена больш за 1500 жыхароў раёна. Палітыка генацыду асабліва ярка выявілася ў час карных аперацый гітлераўцаў. Пад выглядам барацьбы з партызанамі масава знішчалася мірнае насельніцтва. У 1942–43 гг. акупанты правялі на Кругляншчыне і ў суседніх раёнах 4 буйныя карныя аперацыі: «Карлсбад» (кастрычнік 1942), «Паляванне на зайцоў», «Паляванне на качак» (кастрычнік 1943) і «Паляванне Хубертуса» (лістапад 1943). У выніку гэтых акцый былі спалены вёскі Гоенка і Паляжаеўка, 67 жыхароў в.Гоенка былі расстраляны. Яшчэ раней у чэрвені 1942 г. фашысты знішчылі разам з жыхарамі в.Бярозка. Населеныя пункты Баравуха і Зялёная Рошча Круглянскага раёна, спаленыя гітлераўцамі ў 1943 г., так і не адрадзіліся пасля вайны. Палітыка тэрору і здзекаў акупацыйных улад выклікала нянавісць да фашыстаў, садзейнічала пашырэнню барацьбы насельніцтва ў тыле ворага. Першая партызанская група на тэрыторыі раёна паявілася ў ліпені 1941 г. у наваколлі вёсак Аладзінка і Баравуха. У яе складзе былі воіны Чырвонай Арміі, якія выходзілі з акружэння, Сяргей Жунін, Цімафей Кавецкі, Аляксандр Цярноўскі, Аляксандр Калінін, Аляксей Дасевіч, Аркадзь Яшчын, Сямён Селязнёў. Яны вырашылі стварыць партызанскія атрады і змагацца ў тыле ворага. У лістападзе 1941 г. трупа партызан была акружана гітлераўцамі ў Гоенскім лесе і пацярпела першыя страты. Быў схоплены і расстраляны ў Круглым А. Калінін. Аднак партызаны не разгубіліся. Да снежня 1941 г. партызанскія рады папоўніліся прадстаўнікамі мясцовага насельніцтва з Крутлянскага і Крупскага раёнаў. Сярод іх Яўген Пажарыцкі, Леанід Катко, Фёдар Макавецкі, сем’і Дзідзенкаў і Кулкоўскіх, Якаў Лапо, Нічыпар Ключанкоў, Павел Ус, Аляксей Сімановіч, Аляксей Невядомскі і іншыя. На працягу студзеня - красавіка 1942 г. група С.Г.Жуніна папоўнілася за кошт ваеннапалонных, што ўцяклі з лагераў, і мясцовых жыхароў. Да іх далучыліся групы, якія ўзначальвалі афіцэры Чырвонай Арміі М.Шарстабітаў і П.Кудраўцаў. Так узнік партызанскі атрад «Сяргея», у якім да мая 1942 было 45 чалавек. У красавіку партызаны разграмілі Шынкаўскі малакапрыёмны пункт, Кручанскую і Шапялевіцкую валасныя ўправы. 24 мая 1942 г. Л.Лукашэвіч разам з І.Аляксандравым узарвалі першы варожы эталон, што ішоў на фронт. Вясной 1942 г. у Круглянскіх і суседніх лясах паявіліся і іншыя партызанскія атрады Дз.А.Кулікава, А.С.Нікітчанкі і інш. На мяжы Круглянскага і Шклоўскага раёнаў у сакавіку 1942 г. барацьбу з ворагам пачаў атрад «Чэкіст» Г.А.Кірпіча, які вясной разграміў шэраг валасных упраў і арганізаваў напад на каменданта Круглянскага гарнізона, чым адпомсціў за смерць падпольшчыкаў з в. Літоўск А.Радзькова і З.Прохаравай. На мяжы Круглянскага і Талачынскага раёнаў у тэты час актыўна дзейнічаў атрад «Гая» пад камандаваннем М.У.Дудкевіча, які ў маі 1942 г. разграміў Ляснянскую валасную ўправу. Да лета 1942 г. было пастаўлена пытанне пра неабходнасць каардынацыі дзейнасці партызанскіх фарміраванняў. Адначасова з разгортваннем партызанскай барацьбы ў Круглым і ў іншых населеных пунктах раёна арганізоўваліся падпольныя групы. У першую падпольную группу г.п. Круглае ўвайшлі: былы загадчык аддзела Круглянскага райкома камсамола М.М.Ракушаў, былыя камандзіры Чырвонай Арміі С.М.Сухоцкі і С.З.Казлоў, настаўнікі М.С.Радзько, А.С.Цітова, яе дочкі Яўгенія і Клара, Марат Дашкевіч.

    Падпольныя групы арганізавалі ў в. Ліхінічы (Ракушава) камуніст Л.Н.Ракушаў, у в. Слабодка Я.В.Бендзік. Да восені 1941 г. падобныя падпольныя групы з’явіліся ў вёсках Пасырава, Радча, Ражкі. У жніўні 1941 г. падпольная камсамольская маладзёжная група пад кіраўніцтвам Р.Іванова і М.Венідзіктавай створана ў в. Літоўск. 25 кастрычніка 1941 г. у г.п. Круглае на канспіратыўным сходзе прадстаўнікоў падпольных груп прынята рашэнне аб стварэнні адзінай арганізацыі і створаны яе штаб. У гэты дзень В.С.Гуркоў, С.З.Казлоў, А.Г.Крылоў, Н.М.Ракушаў, С.М.Сухоцкі, І.В.Чорны па дарозе на Талачын на працягу некалькіх кіламетраў спілавалі тэлеграфныя слупы, перарэзалі правады. Адбылася першая буйная акцыя патрыётаў. У студзені 1942 г. на другім сходзе падпольшчыкаў у в. Ракушава канчаткова была аформлена Круглянская падпольная партыйна-камсамольская арганізацыя пад назвай «Арганізацыя барацьбы за вызваленне Радзімы» (па-руску скарочана «Обзор»).

    З першых дзён барацьбы падпольшчыкі, як і партызаны, цярпелі страты. У студзені 1942 г. акупацыйныя ўлады арыштавалі большасць членаў падпольнай камсамольска-маладзёжнай арганізацыі ў в. Літоўск. Гітлераўцы расстралялі ў г.п. Круглае А.Радзькова, закатавалі да смерці З.Прохараву. Праз пасрэдніцтва круглянскіх паліцаяў Дзякава і Верціхоўскага партызанам Г.А.Кірпіча ўдалося вызваліць астатніх падпольшчыкаў, за выключэннем М.Венідзіктавай. Верціхоўскі хутка арганізаваў апошнія ўцёкі. Пасля гэтых падзей большасць моладзі в. Літоўск улілася ў атрад «Чэкіст».

    У чэрвені 1942 г. пачаўся новы этап партызанскай барацьбы на тэрыторыі раёна. У пачатку чэрвеня штаб Заходняга фронту з мэтай арганізацыі партызанскага руху ў лясы на стыку Круглянскага і Крупскага раёнаў была дэсантавана група савецкіх афіцэраў на чале з А.Маршчыніным. У яе склад увайшлі Дз.Смагін, І.Ільін, В.Пятроў, Ф.Белашапкін, М.Садоф’еў. 7 ліпеня 1942 г. адбылася сустрэча Маршчыніна з С.Г.Жуніным і Дз.Кулікавым, дзе было прынята рашэнне на базе гэтых атрадаў сфарміраваць партызанскае злучэнне. На наступны дзень пасля гэтай сустрэчы групы партызан разышліся па вёсках для мабілізацыі мясцовага насельніцтва. Праз 4 дні ў партызанскім лагеры каля в. Папарнае Крупскага раёна ўжо было каля 200 навабранцаў. На пяты дзень яны прынялі баявое хрышчэнне – узарвалі варожы эшалон і некалькі мастоў. Новае партызанскае фарміраванне атрымала назву «Аб’яднанне атрадаў «Дзядзькі Сашы». Камандзір А.Маршчынін, камісар Дз.Смагін, начальнік штаба І.Ільін, начальнік разведкі Фёдар Белашапкін. Разам з атрадам Жуніна (№ 36) і Дз.Кулікава (№ 8) быў створаны атрад пад камандаваннем Г.Місніка (№ 24). У пачатку ліпеня 1942 г. у брыгаду ўліўся атрад «Гая» (№ 30, камандзір А.І.Машчыцкі, начальнік штаба М.У.Дудкевіч). У жніўні 1942 г. на базе ўзвода разведкі брыгады быў арганізаваны камсамольска-маладзёжны атрад пад кіраўніцтвам А.Цярноўскага (з кастрычніка 1942 г. атрад № 28). Ва ўсіх партызанскіх атрадах былі ўведзены пасады камісараў, створаны партыйныя і камсамольскія арганізацыі. На партыйнай канферэнцыі было выбрана партыйнае бюро брыгады, сакратаром бюро стаў П.С.Новікаў. Стварэнне брыгады дазволіла партызанам перайсці да больш актыўных баявых дзеянняў, арганізаваць шэраг буйных аперацый. 28 жніўня 1942 г. 8, 24 і 36-ы атрады разграмілі вялікі гарнізон на чыгуначнай станцыі Слаўнае, якая была пунктам папаўнення запасаў вады для цягнікоў, што праходзілі па магістралі Мінск-Орша. У верасні 1942 г. А.Маршчынін адазваны ў Маскву, упаўнаважаны ЦК КП(б)Б па Магілёўскай вобласці І.М.Кардовіч назначыў камандзірам брыгады С.Г.Жуніна. Адначасова з фарміраваннем «Дзядзькі Сашы» на Кругляншчыне пачала дзейнічаць брыгада «Чэкіст» (камандзір Г.А.Кірпіч, камісар Ф.М.Сядлецкі). У ліпені 1942 г. яе байцы разграмілі варожыя гарнізоны ў вёсках Чорнае, Мехава, Альшанікі, Юдзіна. Увосень 1942 г. партызаны кантралявалі значную частку тэрыторыі Круглянскага раёна. Партызаны Жуніна паралізавалі рух цягнікоў на ўчастку чыгункі ад Крупак да Талачына. Імкнучыся не дапусціць росту партызанскага руху, нямецкае камандаванне вымушана было ўвосень 1942 г. кінуць вялікія сілы на задушэнне народнага супраціўлення. З верасня гітлераўцы пачалі наступленне на Рацаўскія лясы, дзе дыслацыравалася партызанская брыгада «Чэкіст». Пры падтрымцы танкаў і бронемашын карнікі з боку Шклова і Круглага пачалі адцясняць брыгаду да чыгункі на ўчастку Талачын-Коханава. Да канца дня яны занялі вёскі Стараселле, Уланава, Дудаковічы. Партызаны імкнуліся стрымаць гітлераўцаў боем у в. Стараселле, аднак недахоп боепрыпасаў вымусіў іх адысці на поўнач да в. Альхоўка. Тут 4 верасня камандаванне брыгады вырашыла 2 самастойнымі групамі прарывацца праз шашу і чыгунку Мінск-Орша. Чатыры партызанскія атрады пад камандаваннем Г.А.Кірпіча з боем прарваліся да вёскі Стайск Лепельскага раёна. Група атрадаў пад камандаваннем А.С.Нікітчанкі прарвалася ў Крупскі раён. У кастрычніку 1942 г. пачалася аперацыя «Карлсбад» супраць партызан Талачынскага, Круглянскага і Шклоўскага раёнаў. Гэта быў самы цяжкі час для 8-й партызанскай брыгады. Камандаванню прыйшлося мабілізаваць усе сілы для абароны, атрады атрымалі магчымасць самастойна вырашаць, як весці баявыя дзеянні: рабіць засады, мініраваць дарогі, прымаць бой ці манеўраваць. Гэта тактыка дазволіла пазбегнуць вялікіх страт. У той час гітлераўцы страцілі нямала сваіх ваяк у баях у раёне вёсак Паляжаеўка, Казёл, Трацылава, Старое Палессе. Асноўныя сілы брыгады прарвалі абарону праціўніка каля в. Сцехава і выйшлі ў Бярэзінскі раён, потым перайшлі ў Клічаўскія лясы. За свае няўдачы гітлераўцы адпомсцілі мірнаму насельніцтву. Разам з атрадамі Жуніна ў блакадзе змагаліся атрады брыгады «Чэкіст», якія дыслацыраваліся каля в. Зялёная Рошча. Яны пацярпелі вялікія страты, загінулі камандзіры Н.І.Сувораў, Б.Н.Клюшнікаў, камісар Н.І.Масюраў. Частка байцоў атрада ўвайшла ў брыгаду Жуніна. На базе атрада Нікітчанкі быў створаны атрад № 12. У Клічаўскіх лясах 8-я партызанская брыгада была нядоўга. У снежні 1942 г. яна вярнулася на месца ранейшай дыслакацыі. Вяртанне брыгады было адзначана разгромам добра ўмацаванага Марцянавіцкага гарнізона. У гэтай аперацыі партызаны захапілі ў якасці трафеяў 100 коней з сёдламі, 12 станковых і ручных кулямётаў, больш за сотню вінтовак, 2 мінамёты і шмат патронаў. Паспяховыя дзеянні 8-й партызанскай брыгады ў многім забяспечваліся добра пастаўленай разведкай і контрразведкай. Кіраўніцтва аб’яднання партызан да канца 1942 г. мела сваіх разведчыкаў і сувязных больш як у 80 населеных пунктах Крупскага, Круглянскага, Талачынскага і Бярэзінскага раёнаў. Жыхары партызанскіх раёнаў паведамлялі народным мсціўцам важныя звесткі аб праціўніку, нярэдка затрымлівалі падазроных асоб. Аператыўная ўзаемадапамога ўстанавілася паміж жунінцамі і падпольшчыкамі «Абзора», многія з якіх працавалі ў нямецкіх установах і здабывалі каштоўную інфармацыю. Вясной 1943 г. на старую базу дыслакацыі вярнулася брыгада «Чэкіст». Яе байцы ў красавіку-маі разграмілі варожыя гарнізоны ў вёсках Елькаўшчына, Улужжа, правялі паспяховы бой з гітлераўцамі каля г.п. Круглае. У сакавіку 1943 г. І.М.Кардовіч зацвердзіў састаў Круглянскага падпольнага райкома партыі, сакратар Новікаў Піліп Сідаравіч (13.3.1943 – 29.6.1944).

    Члены райкома: Ганчароў Сідар Мікалаевіч (13.3.1943 – 29.6.1944), Мякоценка Пётр Якаўлевіч (13.3.1943 – 1.9.1943), Смагін Дзмітрый Анісімавіч (13.3.1943 – 24.6.1943), Сушко Мікалай Калістратавіч (13.3.1943 – 29.6.1944), Кулікаў Дзмітрый Андрэевіч (1.9.1943 – 29.6.1944), Ільін Іван Гаўрылавіч (15.12.1943 – 29.6.1944).

    Друкаваным органам падпольнага райкома КП(б)Б была газета «Партызанскі шлях» (рэдактар І.С.Ігнатовіч). Райком партыі вёў не толькі палітычную работу сярод насельніцтва, але і займаўся пытаннямі ваеннай падрыхтоўкі партызан, умацаваннем ваеннай дысцыпліны і інш.

    Для правядзення работы сярод моладзі 23.3.1943 створаны Круглянскі падпольны райком ЛКСМБ, у састаў якога ўвайшлі: сакратары – Мякоценка Пётр Якаўлевіч (23.3.1943 – 20.9.1943), Кулікаў Дзмітрый Андрэевіч (20.9.1943 – 1.5.1944), Савічаў Васіль Сямёнавіч (1.5.1944 – 29.6.1944), Латыш Фёдар Яўменавіч (сакратар па прапагандзе; 20.9.1943 – 29.6.1944). Члены райкома: Савічаў Васіль Сямёнавіч (23.3.1943 – 1.5.1944), Смірнова Галіна Якаўлеўна (23.3.1943 – 29.6.1944), Стрыкаў Мікалай Пятровіч (1.10.1943 – 1.12.1943), Шмеркаў Фёдар Цярэнцьевіч (1.10.1943 – 29.6.1944), Венідзіктава Марыя Калістратаўна (лістапад 1943).

    28 чэрвеня 1943 г. паводле рашэння Магілёўскага падпольнага абкома партыі 8-я Круглянская партызанская брыгада была рэарганізавана ў Круглянскую ваенна-аператыўную групу (ВАГ) (камандзір Жунін).

    Адной з галоўных задач партызанскіх злучэнняў з’яўлялася нанясенне ўдараў па камунікацыях ворага, зрыў варожых перавозак па чыгунцы і шашы. Ва ўсіх партызанскіх атрадах 8-й брыгады былі створаны групы падрыўнікоў. Сапраўднымі майстрамі падрыўной справы сталі М.Шарстабітаў, У.Чабатароў, А.Якаўлеў, Валянціна Падчуфарава, Вольга Касталомава і многія іншыя. Падрыхтоўцы падрыўнікоў да практычнай работы надавалася вялікае значэнне. Гэта асабліва спатрэбілася ў час буйнамаштабнай аперацыі «Рэйкавая вайна», якая праводзілася паводле загаду Цэнтральнага штаба партызанскага руху (ЦШПР). З жніўня 1943 г. Круглянская ВАГ з гонарам выканала пастаўленую перад ёй задачу. У канцы кастрычніка 1943 г. начальнік ЦШПР П.К.Панамарэнка аб’явіў падзяку асабоваму складу шэрагу партызанскіх брыгад, у тым ліку брыгадзе Жуніна, за паспяховае выкананне баявых заданняў, мужнасць і стойкасць у час правядзення аперацый «Рэйкавая вайна». У жніўні – кастрычніку 1943 г. партызаны працягвалі наносіць акупантам удар за ўдарам. 26 жніўня партызаны-жунінцы разграмілі варожы гарнізон у в. Шавернічы Бярэзінскага раёна. З кастрычніка падраздзяленні Шклоўскай ВАГ (камандзір Кірпіч) правялі вельмі важную аперацыю па знішчэнні фашысцкага гарнізона ў в. Прыгані. У многіх населеных пунктах Кругляншчыны была адноўлена савецкая ўлада. Камандаванне аховы тылу 4-й нямецкай арміі дакладвала 30.11.1943 г. аператыўнаму аддзелу арміі, што раён на поўдзень і захад ад в. Шапялевічы знаходзіцца ў партызанскіх руках. Партызаны ўзмацнілі барацьбу з ворагам. У снежні 1943 г. на базе 12-га і 36-га атрадаў Круглянскай ВАГ, 15-га і 40-га атрадаў Шклоўскай ВАГ была сфарміравана новая 8-я партызанская брыгада пад камандаваннем Жуніна. Паводле загаду БШПР яна ў снежні 1943 г. – студзені 1944 г. ажыццявіла пераход з Круглянскага раёна ў Брэсцкую вобласць. Ужо ў лютым 1944 г. яе падрыўнікі адкрылі свой рахунак узарваных варожых цягнікоў на брэсцкай зямлі.

    Камандзірам Круглянскай ВАГ быў назначаны І.Г.Ільін. Нягледзячы на адыход лепшых атрадаў, народныя мсціўцы не знізілі баявой актыўнасці. 20 чэрвеня 1944 г. напярэдадні аперацыі «Баграціён» яны на 6 дзён прыпынілі рух цягнікоў на чыгунцы Орша-Мінск. Наносячы ўдары па варожых камунікацыях, знішчаючы яго жывую сілу і тэхніку, партызаны аказвалі дапамогу Чырвонай Арміі ў час вызвалення роднай зямлі. У атрадах Круглянскай ВАГ змагалася больш за 3000 чалавек, больш як 80% з іх былі мясцовыя жыхары. У партызанскіх атрадах змагалася каля 200 жанчын.

    У партызаны ішлі цэлымі сем’ямі. У 36-м атрадзе змагаліся сем’і Лустовых з в. Зелянькова і Дзідзенкаў з Паляжаеўкі, у 8-м атрадзе – сям’я Вярхоўскіх са Старога Палесся, у 1-м – сям’я Галубцовых.

    Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена камандзіру брыгады С.Г.Жуніну і разведчыку партызану-падрыўніку А.С.Лукашэвічу. Сотні партызан атрымалі ўрадавыя ўзнагароды. Каля 500 партызан Круглянскай ВАГ загінулі ў баях з гітлераўцамі, 25 падпольшчыкаў-абзораўцаў загінулі ў фашысцкіх катавальнях.

    Баявыя дзеянні па вызваленні тэрыторыі Круглянскага раёна вялі злучэнні 71-га і 113-га стралковых карпусоў 31-й арміі і 2-га гвардзейскага Тацынскага танкавага корпуса 3-га Беларускага фронту, войскі 33-й арміі і часці 69-га стралковага корпуса 49-й арміі 2-га Беларускага фронту. 2-і Тацынскі танкавы корпус наступаў у напрамку населеных пунктаў Стараселле, Круглае, Круча, Чарняўка. 27 чэрвеня 26-я гвардзейская танкавая Ельнінская брыгада гэтага корпуса вызваліла вёскі Арэхаўка, Пасырава і выйшла на рубеж Ясная Раніца. Пры гэтым было захоплена каля 1000 аўтамашын з рознай маёмасцю і харчаваннем, знішчана да батальёна пяхоты, 7 самаходных гармат. Каля в. Пасырава брыгада поўнасцю разграміла штаб 14-й пяхотнай дывізіі праціўніка. У гэты ж дзень 4-я гвардзейская танкавая брыгада каля в. Шчацінкі атакавала адыходзячую калону артылерыі, аўтамашын з пяхотай. Пасля непрацяглага бою агнём і гусеніцамі танкаў калона праціўніка была рассеяна і часткова знішчана. Былі захоплены трафеі: калл 300 аўтамашын, 120 гармат, 5 самаходных гармат, узяты ў палон 200 салдат і афіцэраў. Вечарам 27 чэрвеня 1944 г. 4-я гвардзейская танкавая брыгада выйшла да г.п. Круглае. У час наступлення савецкія войскі пацярпелі страты. Упарты бой прыйшлося вытрымаць 25-й гвардзейскай танкавай і 4-й гвардзейскай мотастралковай Смаленскай брыгадам каля в. Аглобля. Смерцю храбрых тут загінулі старшы лейтэнант Харытон Суянаў з Паўночнай Асеціі і старшы лейтэнант Якаў Шарамет з Украіны, лейтэнант Павел Уракаў з Сібіры, гвардыі лейтэнант Алег Мікалайціс з Ленінграда і інш. На рубяжы Круглае праціўнік узмацніў агнявое супраціўленне. У самым населеным пункце разведка корпуса адзначыла вялікую колькасць варожай пяхоты, танкаў і артылерыі. Нягледзячы на гэта, 28 чэрвеня 26-я гвардзейская танкавая брыгада ва ўзаемадзеянні з 4-й гвардзейскай танкавай брыгадай, 344-й Рослаўльскай дывізіяй 31-й арміі 3-га Беларускага фронту авалодала райцэнтрам Круглае. Непасрэдны ўдзел у баях за Круглае прымаў першы асобны матацыклетны полк 3-га гвардзейскага танкавага корпуса 5-й танкавай арміі пад камандаваннем С.І.Шпольберга. Пасля ўзяцця Круглага савецкія часці працягвалі граміць праціўніка ў яго наваколлі. 25-я гвардзейская танкавая брыгада атакавала вялікую колькасць варожых салдат каля вёсак Екацярынава, Альшанікі, знішчыла каля 100 аўтамашын і 3 артдывізіёны. 28 чэрвеня 1944 г. 26-я гвардзейская танкавая брыгада пераправілася цераз Друць каля Круглага і працягвала наступленне ў напрамку вёсак Паўлавічы-Круча. Да вечара гэтага дня яна авалодала Кручай і захапіла плацдарм на заходнім беразе р. Аслік. Раніцай 29 чэрвеня часці 2-га гвардзейскага танкавага Тацынскага корпуса авалодалі населенымі пунктамі Стаі, Ваўкоўшчына, Бярозка. 30 чэрвеня яны выйшлі на рубеж р. Бярэзіна. Паспяхова дзейнічалі ў гэтыя дні часці 344-й Раслаўльскай стралковай дывізіі (камандзір генерал-маёр Г.І.Дружынін). Умелым абходным манеўрам 1154-ы стралковы полк дывізіі разграміў нямецкі гарнізон у в. Мехава, які перашкаджаў руху па дарозе Елькаўшчына-Аглобля-Круглае. Усяго ў раёне Стараселле-Круглае дывізіяй было захоплена каля 2000 аўтамашын, 98 матацыклаў, 11 самаходных гармат, 24 зенітныя ўстаноўкі, 83 гарматы розных калібраў. На ўсім шляху ад Дняпра да в. Паўлавічы праціўнік страціў забітымі і параненымі 2676 салдат і афіцэраў, палоннымі 907 чалавек. Паўночную частку раёна вызвалялі часці 31-й арміі, якія 27-28 чэрвеня занялі вёскі Зубава, Лясныя, Казаброддзе, Радча. Пасля фарсіравання каля в. Ражкі р. Друць злучэнні 71-га і 113-га стралковых карпусоў выйшлі на рубеж чыгункі Трацылава-Слаўнае. Больш павольна развівалася наступленне савецкіх войск на поўдні раёна ў напрамку вёсак Цяцерын-Шапялевічы. 30 чэрвеня гітлераўцы яраснай контратакай выбілі з Цяцерына пяхотныя падраздзяленні 787-га стралковага палка 222-й стралковай дывізіі 33-й арміі, якія адступілі да в. Зарэчча, пакінуўшы без прыкрыцця 1, 2 і 3-ю батарэі 873-га знішчальна-процітанкавага артылерыйскага Смаленскага палка. Аднак батарэі, што вялі агонь выключна прамой наводкай, адбілі ўсе атакі праціўніка, які імкнуўся прарвацца на асноўныя камунікацыі. Смерцю храбрых загінуў у гэтым баі камандзір батарэі Р.І.Шыбанаў, якому пасмяротна прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Пры ўзяцці в. Цяцерына вызначыліся таксама камандзір кулямётнага разліку Я.Ц.Стацэнка і радавы В.А.Салаўёў. Першы адбіў атаку праціўніка, другі пад шквальным агнём гітлераўцаў падняў салдат у штыкавую атаку. У 1945 г. за гэтыя і іншыя подзвігі ім абодвум было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Драматычныя падзеі адбыліся каля вёсак Шапялевічы і Гоенка, праз якія на ўсход прабівалася буйная нямецкая групоўка, у тым ліку і часці СС. Каб затрымаць адступленне праціўніка, на яго шляху быў скінуты савецкі дэсант. Аднак усе дэсантнікі, заціснутыя паміж азёрамі Хотамле і Пустое, загінулі. Толькі летам 1994 г. рэшткі 51 воіна з Гоенскага лесу былі перанесены ў брацкую магілу ў в. Шапялевічы і перапахаваны. Па знойдзеных на месцы раскопак ордэнах Славы III ступені і Чырвонай Зоркі ўдалося ўстанавіць прозвішчы загінуўшых двух воінаў. Узнагароды належалі малодшаму сяржанту 711-га стралковага палка 267-й Смаленскай дывізіі М.А.Чарнову з Смаленскай вобласці і стралку 157-й стралковай дывізіі Джуры Валіеву з Таджыкістана. Гітлераўцам тады не ўдалося прарвацца. Групоўка была знішчана савецкай авіяцыяй 1 ліпеня 1944 г. У гэтым баі асабліва вызначыліся групы самалётаў пад камандаваннем будучых Герояў Савецкага Саюза Пятра Жалтухіна і Канстанціна Макарава.

    Круглянскі раён быў вызвалены войскамі 3-га і 2-га Беларускіх франтоў у час Віцебска-Аршанскай (23-28 чэрвеня), Магілёўскай (23-28 чэрвеня) і Мінскай (29 чэрвеня-4 ліпеня 1944 г.) наступальных аперацый. 27 чэрвеня нямецкая абарона была зломлена. Праціўнік, не ведаючы становішча сваіх войск і абстаноўку, у паніцы адступаў, але працягваў абараняць свае апорныя пункты. Прасоўванне савецкіх часцей праз тэрыторыю Круглянскага раёна затрымлівалі цяжкапраходная балоцістая мясцовасць і адсутнасць мастоў цераз рэчкі. З выхадам у раён в. Бярозка камандаванне гвардзейскага танкавага Тацынскага корпуса звязалася з партызанамі, якія садзейнічалі пабудове мастоў, перапраў і рамонту дарог.

    Лёс краіны вырашаўся на франтах Вялікай Айчыннай вайны. Сотні ўраджэнцаў Кругляншчыны сустрэлі яе ў пагранічных акругах. У першыя дні вайны пасля аб’яўлення мабілізацыі ў Чырвоную Армію было прызвана больш за 8000 жыхароў раёна. Многія з іх удзельнічалі ў абароне Магілёва, Віцебска, Смаленска, зведалі горыч паражэння, страты сяброў. Камандзіры і чырвонаармейцы, якія трапілі ў акружэнне і не прабіліся на злучэнне са сваімі часцямі, вярталіся ў родныя мясціны, каб прадоўжыць барацьбу з фашыстамі ў партызанскіх атрадах. Сярод іх былі будучыя начальнік штаба Круглянскай ВАГ К.І.Мацеж, камандзіры партызанскіх атрадаў Г.С.Міснік, В.У.Кадышаў, А.І.Машчыцкі, камісары Ф.С.Старавойтаў, П.І.Счаслаўскі, начальнік штаба 36-га атрада А.С.Сімановіч і інш. Тысячы іх землякоў працягвалі змагацца ў дзеючай арміі. Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена пасмяротна сяржанту С.А.Лавянецкаму, які нарадзіўся ў в. Філатава. У свае 19 гадоў кавалерам ордэна Славы ўсіх трох ступеняў стаў ураджэнец в. Круча Н.Л.Юшкоўскі. У 1944 г. напярэдадні вызвалення рэспублікі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў у г.п. Круглае героям былі ўстаноўлены бюсты. Вышэйшымі ўзнагародамі Радзімы ордэнамі Леніна за гераізм на палях бітваў узнагароджаны У.Г.Ладышкін з в. Паўлава (пасмяротна) і Н.А.Кулагін з в. Навапруддзе, якога ўзнагарода знайшла амаль праз 35 гадоў у 1976 годзе (пасля таго памятнага бою ў ліпені 1941 г. пад Кіевам палічылі Нічыпара Аляксеевіча загінуўшым). Легендарная біяграфія ў Л.С.Бадуліна, які доўгі час узначальваў саўгас «Цяцерына». У 1939 г. ён удзельнічаў у разгроме японскіх мілітарыстаў на тэрыторыі Манголіі. Пасля сканчэння 1-га Пензенскага артылерыйскага вучылішча ў якасці камандзіра агнявога ўзвода ў снежні 1941 г. граміў ворага пад Масквой. Быў паранены. Пасля лячэння ў шпіталі намеснік камандзіра, потым камандзір 250-га асобнага знішчальнага процітанкавага дывізіёна 330-й стралковай дывізіі 10-й арміі. Прымаў удзел у вызваленні Смаленскай вобласці і Магілёўшчыны. Дывізіён А.С.Бадуліна асабліва вызначыўся ў баях пад Мінскам. Ён са сваімі воінамі не даў ворагу, які адступаў, выйсці на асноўныя камунікацыі. За гэты бой Лявонцій Сямёнавіч быў узнагароджаны ордэнам Аляксандра Неўскага. Пазней Л.С.Бадулін удзельнічаў у штурме Кёнігсберга, вызваляў Польшчу, скончыў вайну на тэрыторыі Германіі. Ордэны Баявога Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, медаль «За адвагу» сведчылі аб выключнай мужнасці гэтага чалавека. Сярод тых, хто распісаўся на рэйхстагу, быў Павел Фядосавіч Далімаеў з в. Комсенічы. Курсант Лепельскага артылерыйска-мінамётнага вучылішча П.Ф.Далімаеў сустрэў вайну ў Беларусі. Змагаўся з ворагам каля г.п. Бешанковічы. Пасля цяжкіх баёў полк курсантаў быў адведзены пад Смаленск на папаўненне. Па дарозе да новага месца дыслакацыі на чыгунцы эшалон з курсантамі падвергся бамбардзіроўцы. П.Ф.Далімаеў быў паранены. Вучылішча ён скончыў ужо ў Барнауле, дзе яго пакінулі выкладчыкам вучылішча. Аднак летам 1943 г. Павел Фядосавіч папрасіўся зноў на фронт. Ён ваяваў пад Ленінградам, на Волхаўскім фронце. Пасля непрацяглай вучобы ў артылерыйскай акадэміі ў Маскве ён зноў на фронце, удзельнічаў у баях на Курскай дузе, у Корсунь-Шаўчэнкаўскай аперацыі, вызваляў Румынію і Польшчу. Ордэн Айчыннай вайны I ступені, два ордэны Айчыннай вайны II ступені, два ордэны Чырвонай Зоркі, шматлікія медалі – так Айчына ацаніла подзвігі П.Ф.Далімаева. Двума ордэнамі Чырвонай Зоркі, ордэнам Славы III ступені, медалямі «За адвагу», «За вызваленне Варшавы», «За ўзяцце Берліна» адзначаны баявы шлях Міхаіла Ціханавіча Дасевіча з в. Папоўка. Кавалерамі двух ордэнаў Славы з’яўляюцца М.Г.Магілеўцаў з в. Міхейкава і С.Дз.Лягушаў з г.п. Круглае. Першы прайшоў усю вайну танкістам, разам з экіпажам падбіў не адзін варожы танк, знішчыў дзесяткі гітлераўскіх машын і гармат. Два разы гарэў, страціў 5 машын, тройчы быў паранены. Другі служыў у разведцы. Ордэны атрымаў за ўзяцце «языкоў», яго баявыя справы адзначаны таксама ордэнамі Чырвонага Сцяга і Айчыннай вайны II ступені, знакам «Выдатны разведчык». Дарогамі мужнасці праз усю вайну прайшоў артылерыст А.А.Лукашэвіч з Круглага. Прабіваўся з акружэння, пад Лоевам забяспечыў пераправу нашых войск цераз Дняпро. Каля р. Паўночны Данец батарэя А.А.Лукашэвіча адбіла танкавую атаку праціўніка. Потым быў Паўночны Каўказ, Новарасійск. У кастрычніку 1944 г. Антон Антонавіч быў цяжка паранены, застаўся без нагі. Але яшчэ два гады служыў салдат, працаваў выкладчыкам у артылерыйскім вучылішчы. Гэты мужны чалавек быў узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Чырвонай Зоркі, двума ордэнамі Айчыннай вайны I ступені, шматлікімі медалямі. За подзвігі ў гады вайны трыма ордэнамі Чырвонай Зоркі быў узнагароджаны П.П.Куранок з в. Замышкі. Вышэйшых салдацкіх ордэнаў удастоены: Славы II ступені М.П.Ганчароў з в. Лавуткі, С.В.Шышакоў з в. Арава, В.Дз.Салтанаў з в. Гай, ордэнаў Славы III ступені В.М.Арлоў, А.П.Арэхаўскі, Л.А.Дудчанка, І.М.Каршуноў, П.К.Сідарэнка з г.п. Круглае, В.А.Гольцаў з в. Улужжа, В.С.Галыга з в. Ракушава, А.Ц.Дудкевіч з в. Арава, М.І.Кісялёў з в. Альшанікі, В.З.Вяршкоў з в. Дарожкавічы, А.Д.Вараб’ёў з в. Каменшчына, А.К.Малалеткін з в. Слабада, Б.Ф.Галкоўскі з в. Хралішчава, Е.Я.Міцькоў з в. Тубушкі, І.А.Панцялееў з в. Паўлава, В.А. Расохін з в. Прыгані. Добрая памяць засталася аб ветэране Вялікай Айчыннай вайны настаўніку пачатковай школы А.М.Акулёнку. Сваю першую баявую ўзнагароду ордэн Чырвонай Зоркі Астап Мікітавіч атрымаў за баі пад Масквой, дзе ён камандаваў артылерыйскім узводам, потым батарэяй. Франтавыя дарогі яго праляглі праз Тулу, Арол, Белгарад, Днепрапятроўск, Польшчу. За баі на польскай зямлі капітан А.М.Акулёнак узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга. У 1944 г. Астап Мікітавіч служыў у Войску Польскім камандзірам артылерыйскага дывізіёна, узнагароджаны шматлікімі ордэнамі і медалямі Польшчы. Як і А.М.Акулёнку, давялося служыць у польскай арміі і М.І.Хвашчынскаму з в. Ваўканосава. За ўдзел у баявых аперацыях ён узнагароджаны польскім бронзавым Крыжам Заслугі, медалямі «Заслугі на полі Хвалы», «За перамогу і вольнасць». Па два ордэны Чырвонай Зоркі і баявыя медалі атрымалі М.С.Выдумчык, І.А.Пракаповіч з г.п. Круглае і П.С.Сідараў з в. Круча. Першы абараняў Ленінград, другі Маскву, трэці Кіеў, усе трое скончылі вайну пад Берлінам. З першых і да апошніх дзён Вялікай Айчыннай вайны прайшлі франтавымі дарогамі кавалеры ордэнаў Чырвонай Зоркі С.М.Сазановіч, І.Ф.Красніцкі, М.Г.Сіваеў, Р.М.Дземчанка з г.п. Круглае, І.І.Адаменка з в. Замышкі, В.С.Бабкоў і К.П.Галыга з в. Ракушава, В.Дз.Шматко з в. Кручы, А.І.Блізнякоў з в. Дудаковічы, І.С.Ермашэўскі з в. Вялікае Зубава, І.В.Куксянкоў з в. Каменшчына, П.П.Радзькоў і В.П.Кейзераў з Літоўска, А.Г.Пляскач з Шапялевічаў, М.М.Мельнікаў з в. Зарэчча, А.В.Савіцкі з Філатава, У.Ф.Лосеў з в. Зацяцёркі. Ураджэнцы Кругляншчыны ваявалі не толькі на сушы, але ў паветры і на моры. У Першым Чырванасцяжным авіяпалку, які даў краіне 14 Герояў Савецкага Саюза, служыў штурманам М.П.Клімаў з в. Ліпск. Загінуў ён пры выкананні задання па дастаўцы зброі і боепрыпасаў партызанам. Былы балтыйскі марак Б.В.Ляпковіч ваяваў на Чарнаморскім флоце на караблі «Камандор», удзельнічаў у гераічнай абароне Новарасійска. На Паўночным флоце камандаваў падводнай лодкай тыпу «малютка» І.А.Кунец з в. Лыскаўшчына. 16 кастрычніка 1943 г. лодка не вярнулася з баявога задання. Разам з мужчынамі на франтах вайны ваявалі і жанчыны. Большасць з іх служыла ў медыцынскіх часцях. Ордэнам Чырвонай Зоркі, медалямі «За адвагу», «За абарону Масквы» адзначаны баявыя справы медсястры Лідзіі Рыгораўны Горавай. Нямала салдацкіх жыццяў выратавала старшына медслужбы Наталля Фёдараўна Міхасёва і старшая аперацыйная сястра Г.А.Мухіна, узнагароджаныя медалямі «За баявыя заслугі». У абароне Сталінграда разам са сваім медсанбатам удзельнічала Т.Ф.Сотава. Вайну закончыла ў Германіі. У тыя гераічныя гады жанчыны часта асвойвалі мужчынскія прафесіі. Больш трох гадоў служыла ў 586-м жаночым авіяцыйным палку пад камандаваннем Героя Савецкага Саюза М.М.Расковай дзяўчына з в. Гай Соня Цішурова. Вайну скончыла ў Венгрыі.

    Вайна будзе доўга заставацца ў памяці людской. Больш за 3000 жыхароў Кругляншчыны загінулі на франтах Вялікай Айчыннай вайны, у партызанскіх атрадах і падполлі, 1144 мірныя жыхары раёна загінулі ад рук акупантаў. Іх імены на абелісках і помніках, іх імёны ў нашых сэрцах.

М.І.Асіпенка.

СЦЯГ ПАЛКА

    Бясцэннай, самай свяшчэннай рэліквіяй з’яўляецца для воіна сцяг. Няма большай ганьбы як тая, калі гэты сімвал трапіць у рукі ворага. Потым ужо нічым не змыць яе, ніякай бясстрашнасцю, нават крывёй сваёй, нават коштам жыцця нельга вярнуць сцягу яго чысціні.

    Лета 1941-га. Першыя дні вайны. Стрымліваючы націск намнога большых сіл ворага, абяскроўленыя часці Чырвонай Арміі з баямі адыходзяць на ўсход.

    Так пачынаўся ваенны летапіс. Вось адна са старонак яго. Старонка, прадыктаваная памяццю:

    «Першыя баі мы прынялі ў Астрашыцкім Гарадку. Некалькі дзён стаялі насмерць ля сцен гэтага невялічкага населенага пункта. Калі ж стварылася пагроза акружэння, камандаванне аддало загад пакінуць Гарадок. Наш полк адыходзіў у напрамку г. Беразіно. На рацэ Волма, непадалёку ад Беразіно, зноў баі з адборнымі сіламі гітлераўцаў. Цяжкія, працяглыя. У палку канчаюцца боепрыпасы. Бесперапынныя баі, стома даюць сябе адчуць. Байцы, гадзінамі не выпускаючы з рук зброю, часам забываюць нават паесці. У рэдкія хвіліны зацішша засынаюць стоячы. Мы ўжо перасталі здзіўляцца сваёй вытрымцы. Няхай здзіўляюцца фашысты, адкуль у рускіх бярэцца сіла.

    ...Пераход да вёскі Зарэчча. Бой. Згублены лік дням. Спрабую лічыць іх па баях...

    Пасля бою пад Зазер’ем ад палка засталося крыху больш роты. Трымаем напрамак на вёску Цяцерына. Поўная недасведчанасць. Фашыстаў можна сустрэць усюды. Усё часцей і часцей байцы і камандзіры думаюць, што мы трапілі ў акружэнне.

    Да Цяцерына дайсці не давялося. Паміж вёскамі Шыпягі і Вішанкі фашысты атакавалі нас з двух бакоў. Два дні адбівалі мы іх атакі пад прыкрыццем лесу. Раніца трэцяга разгараецца з асабліва жорсткага бою. Азвярэлыя фашысты лезуць напралом.

    ...Выстаялі. На працягу дня – ціха. Пад вечар раімся. Вырашана ноччу выходзіць з акружэння. Чакаць – значыць падпісаць сабе смяротны прыгавор. Ды і чаго чакаць? Немцы блакіравалі лес і зробяць усё, каб знішчыць нас.

    Намер свой у дзеянне прывесці не паспелі. Фашысты апярэдзілі нас. Вечарам лес абудзіўся ровам матораў. Пайшлі танкі. Адначасова з агнямётаў немцы падпалілі лес.

    Праз дым і полымя камандзір палка Якімовіч павёў байцоў на прарыў. На ўскрайку лесу насустрач нам рэзанулі кулямёты. Многія нашы таварышы паляглі тут і больш не падняліся. Астатнія кінуліся ў жытнёвае поле.

    У хвойніку за Шыпягамі ўцалелых сабралася рэштка – усяго сем чалавек. Гэта камандзір палка Якімовіч, камісар Зыкаў, камендант палка Срыбны, наш камсорг Шнейдэрман і трое байцоў – Данілаў, Аўсяннікаў і я.

    - Становішча не з лёгкіх, - выказаўся камандзір палка, калі, абмеркаваўшы ўсе «за» і «супраць», мы ўшчыльную сталі перад пытаннем: што рабіць далей?

    — Будзем любым спосабам прабівацца. Дайсці да сваіх нам трэба абавязкова. Да гэтага нас абавязвае сцяг, наша сумленне. Сцяг мы павінны зберагчы.

    Пераконваць кожнага з нас было не патрэбна. Мы добра разумелі нашага камандзіра». (З успамінаў байца 85-га стралковага палка 100-й ордэна Леніна стралковай дывізіі В.У.Сямёнава.)

    Увесь дзень група (колішні полк) рухалася на ўсход. Вёскі абыходзілі. Трымаліся асцярожна, каб нічым не выдаць сябе. Ведалі, што немцы, якія ўпусцілі групу, выставяць на шляхах адыходу заслоны, каб паспрабаваць затрымаць яе.

    Ранкам другога дня выйшлі да дарогі Шапялевічы-Магілёў. Але перайсці яе было немагчыма. Суцэльным патокам у напрамку Магілёва па дарозе рухаліся варожыя войскі. Давялося адыходзіць назад.

    У гушчары лесу, непадалёку ад вёскі Храпы, група правяла двое сутак. Чысцілі зброю, адпачывалі, чакалі, пакуль спадзе рух па дарозе.

    На трэція суткі камандзір загадаў байцам Данілаву і Сямёнаву выйсці ў вёску на разведку.

    Вёска сустрэла разведчыкаў насцярожанай цішынёй. Немцаў не было відаць. Байцы зайшлі ў адну хату – нікога. Пастукалі ў другую. Гаспадыня, калгасніца Матруна Кірылаўна Астроўская, расказала ім, што немцы былі ў вёсцы некалькі дзён назад. Яна растлумачыла, як лепш ісці далей на ўсход, пачаставала згаладалых гасцей. Тое-сёе з прадуктаў сабрала для астатніх. А галоўнае – адшукала ў сваёй шуфлядзе цывільную вопратку для ўсёй групы.

    Несці сцяг з сабой, калі вакол кішэлі фашысты, было вельмі рызыкоўна. Рызыкаваць сабой – гэта куды б яшчэ не ішло, але сцягам? У любы момант можна было нарвацца на засаду, і тады здарылася б непапраўнае. Усе акалічнасці сведчылі аб тым, што сцяг патрэбна захаваць на месцы (захавалі яго ў рэдкалессі, непадалёку ад дарогі, што вядзе з в. Храпы ў Касцюковічы). I гэта было самае разумнае рашэнне, як паказалі далейшыя падзеі. Паміж вёскамі Ліхінічы і Паўлавічы немцы абстралялі групу і яна распалася.

    Рознымі шляхамі прабіраліся да сваіх аднапалчане. Розны лёс іх чакаў. У гарадку Вялежы былі схоплены і расстраляны фашыстамі камісар палка Зыкаў і камсорг Шнейдэрман. Шмат пакут выпала на лёс байца Сямёнава, пакуль ён дабраўся да Ржэва, дзе і перайшоў лінію фронту.

    У жывых пасля вайны засталіся камандзір палка Якімовіч, Феадосій Андрэевіч Срыбны і Вячаслаў Уладзіміравіч Сямёнаў.

    На жаль, усе спробы ветэранаў пасля вайны арганізаваць актыўныя пошукі захаванага сцяга засталіся безвыніковымі. Час змяніў да непазнавальнасці мясцовасць. Заставалася толькі надзея на шчаслівы выпадак...

Г.Нікалаеў.

«ЛЮДЗІ З-ПАД КРУГЛАГА»

    Гэта было летам 1941 г. Ішла вайна. Часцей сталі налятаць фашысцкія самалёты пад Магілёў, бамбілі чыгуначныя раз’езды, масты, абстрэльвалі дарогі, па якіх рухаліся няспынным патокам на ўсход змучаныя бежанцы: старыя, жанчыны, дзеці. А вораг лютаваў. I здавалася, яго лютасці не будзе канца.

    У тыя дні ў мясцовасці на паўднёвы ўсход ад Магілёва пошту вазілі па чарзе возчыкі з калгасаў. У адну паездку за поштай я быў сведкам такой карціны. На грунтоўцы Магілёў-Чавусы нагнаў групу чырвонаармейцаў, якія да гэтага адпачывалі ў лесе. Іх было чалавек 150. У многіх з іх былі забінтаваныя рукі, а ў некаторых павязкі на галаве. Відаць было, што яны з бою.

    Да мяне на фурманку сеў лейтэнант і тры байцы. Завязалася размова і я даведаўся, што ў гэтай групе чырвонаармейцаў было многа людзей, якіх лейтэнант назваў «байцы з-пад Круглага». Вось што ён расказаў пра іх.

    Змораныя дарогай і бяссоннымі начамі, людзі прыйшлі на зборны пункт для фарміравання. Тут былі байцы з розных часцей і нядаўна мабілізаваныя з населеных пунктаў, якія знаходзіліся на захадзе ад горада. Людзі размясціліся ў пустым доме, і праз гадзіну пачалося звычайнае трывожнае прыфрантавое жыццё. Далі абед, але жадання есці ў байцоў не было.

    Усе чакалі, што з мінуты на мінуту прывязуць зброю. Раптам у варотах паказаліся дзве аўтамашыны. I тут адбылося тое, што не запісана ні ў адным вайсковым статуце. Прагнае жаданне атрымаць зброю штурханула байцоў да машын. Яны хапалі зброю як нейкае збаўленне ад той навалы, якая падступала да сцен горада. Была пададзена каманда строіцца. І праз некалькі гадзін людзі адбівалі адну за адной шалёныя атакі гітлераўцаў. Фашысты не звярталі ўвагі на страты і з нахабным фанатызмам насядалі, але ўсе іх спробы прасунуцца наперад разбіваліся аб упартасць нашых людзей.

    I вось гэтыя людзі зноў былі ў паходзе. Я бачыў змораных баямі, бяссонніцай, спякотай, але гордых і непераможных людзей, якія толькі нядаўна змянілі «арала на меч».

В.Гузаў.

ПАРТЫЗАНСКІЯ ФАРМІРАВАННІ, ЯКІЯ ДЗЕЙНІЧАЛІ НА ТЭРЫТОРЫІ КРУГЛЯНСКАГА РАЁНА Ў ВЯЛІКУЮ АЙЧЫННУЮ ВАЙНУ

Круглянская ваенна-аператыўная група

Створана ў жніўні 1943 г. паводле пастановы Магілёўскага падпольнага абкома КП(б)Б і загаду Магілёўскай (абласной) ВАГ на базе 36, 8, 24, 12, 30-га атрадаў расфарміраванай 8-й Круглянскай брыгады. У снежні 1943 г. распараджэннем БШПР 36-ы і 12-ы атрады перададзены 8-й партызанскай брыгадзе Брэсцкага партызанскага злучэння. Кіраўніцтва ВАГ: сакратар падпольнага РК КП(Б)Б П.С.Новікаў, камандзіры С.Г.Жунін (жнівень – снежань 1943), І.Г.Ільін (снежань 1943 – чэрвонь 1944), начальнік штаба К.І.Мацеж (жнівень – снежань 1943), Ц.М.Лупека (снежань 1943 – чэрвень 1944). Камандзіру ВАГ Жуніну прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. 29.6.1944 Круглянская ВАГ у складзе 1753 партызан злучылася з Чырвонай Арміяй.

8-я Круглянская брыгада

    Створана ў сярэдзіне чэрвеня 1942 г. Складвалася ў ходзе сумесных баёў партызанскіх атрадаў С.Г.Жуніна («Сяргея»), Дз.А.Кулікава, Г.С.Місніка і асобных груп, што дзейнічалі на Кругляншчыне і ў сумежных раёнах. Летам 1942 г. паводле загаду штаба Заходняга фронту ў раён базіравання гэтых атрадаў дэсантавана арганізатарская група на чале з А.А.Маршчыніным. Яна аб’яднала гэтыя атрады і групы ў так званае «Аб’яднанне атрадаў «Дзядзькі Сашы», у кастрычніку названа «Аб’яднаныя атрады Барысаўскага аператыўнага цэнтра», у красавіку 1943 г. перайменавана ў 8-ю Круглянскую брыгаду.

    У ліпені 1942 г. у брыгаду («Аб’яднанне») быў уключаны атрад «Гая» (ці «Антона»), у жніўні – А.А.Цярноўскага («Сашкі»), у кастрычніку – А.С.Нікітчанкі, П.А.Красякова, якія адбіліся ад асноўных сіл брыгады «Чэкіст» у час выхаду яе з блакады, і асобны атрад А.А.Гурскага, што ў лістападзе ўключаны ў атрад «Антона».

    31.10.1942 г. атрадам нададзены нумарныя абазначэнні: Жуніна – 36-ы, Кулікава – 8-ы, Місніка – 24-ы, «Антона» - 30-ы, Цярноўскага – 28-ы, Нікітчанкі – 12-ы, Красякова – 40-ы. У ліпені 1943 г. 40-ы атрад вернуты брыгадзе «Чэкіст». Брыгада дзейнічала ў Круглянскім, Шклоўскім, Бялыніцкім раёнах Магілёўскай і Крупскім раёне Мінскай абласцей.

    У жніўні 1943 г. брыгада расфарміравана, а яе атрады перададзены Круглянскай ВАГ. На час расфарміравання ў ёй было 6 атрадаў (больш за 900 партызан).

    Камандзіры брыгады: Маршчынін Аляксандр Аляксеевіч (чэрвень – кастрычнік 1942), Жунін Сяргей Георгіевіч (кастрычнік 1942 – жнівень 1943); камісары: Смагін Дзмітрый Анісімавіч (чэрвень 1942 – чэрвень 1943), Сушкоў Мікалай Калістратавіч (чэрвень – жнівень 1943); начальнік штаба Ільін Іван Гаўрылавіч (чэрвень 1942 – жнівень 1943).

    8-ы асобны атрад. Створаны ў маі 1942 г. на базе групы І.В.Дзмітрыева – Дз.А.Кулікава, якая дзейнічала з сакавіка ў Круглянскім раёне. З чэрвеня 1942 г. да жніўня 1943 г. уваходзіў у склад 8-й Круглянскай брыгады, 11 жніўня 1943 г. перададзены Круглянскай ВАГ. Да 31 кастрычніка 1942 г. называўся атрад Дз.А.Кулікава. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі (29 чэрвеня 1944) налічваў 565 партызан.

    Камандзіры атрада: Кулікаў Дзмітрый Андрэевіч (май 1942 – верасень 1943), Ільін Іван Гаўрылавіч (верасень – снежань 1943), Сакалоў Міхаіл Аляксеевіч (снежань 1943 – чэрвень 1944); камісары: Мацеж Канстанцін Іванавіч (май – жнівень 1942), Кавецкі Цімафей Мікітавіч (жнівень 1942 – верасень 1943), Навоеў Міхаіл Фёдаравіч (верасень 1943 – май 1944; загінуў), Старавойтаў Фёдар Савельевіч (май – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Мацеж Канстанцін Іванавіч (жнівень 1942 – жнівень 1943), Пратасевіч Аляксандр Мікалаевіч (верасень 1943 – чэрвень 1944).

    24-ы асобны атрад. Арганізаваны ў маі 1942 г. Спачатку дзейнічаў самастойна, з чэрвеня 1942 г. да жніўня 1943 г. уваходзіў у склад 8-й Круглянскай брыгады, потым перададзены Круглянскай ВАГ. Да 31 кастрычніка 1942 г. называўся атрадам Г.С.Місніка. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 313 партызан.

    Камандзіры атрада: Міснік Георгій Сцяпанавіч (май 1942 – жнівень 1943), Кадышаў Васіль Уладзіміравіч (жнівень 1943 – сакавік 1944), Зямкоў Пётр Васілевіч (сакавік – чэрвень 1944); камісары: Старавойтаў Фёдар Савельевіч (чэрвень – жнівзнь 1942), Садоф’еў Мікалай Сцяпанавіч (жнівень – лістапад 1942; загінуў), Сушкоў Мікалай Калістратавіч (снежань 1942 – ліпень 1943), Лупека Цімафей Міхайлавіч (ліпень – снежань 1943), Прыстромаў Іван Андрэевіч (снежань 1943 – сакавік 1944), Канавалаў Кандзід Фёдаравіч (сакавік – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Лупека Цімафей Міхайлавіч (чэрвень 1942 – чэрвень 1943), Гарбуноў Анатоль Міхайлавіч (чэрвень 1943 – чэрвень 1944).

    28-ы асобны атрад. Сфарміраваны у жніўні 1942 г. у 8-й Круглянскай брыгадзе на базе ўзвода разведкі. З 11 жніўня 1943 г. уваходзіў у склад Круглянскаі ВАГ. Да 31 кастрычніка 1942 г. называўся атрад «Сашкі». На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 502 партызаны.

    Камандзіры атрада: Цярноўскі Аляксандр Аляксеевіч (жнівень 1942 – ліпень 1943), Аляксандраў Ігар Пятровіч (ліпень 1943 – сакавік 1944; загінуў), Інякін Аляксей Андрэевіч (сакавік – чэрвень 1944); камісары: Старавойтаў Фёдар Савельевіч (жнівень 1942 – май 1944), Кулікаў Дзмітрый Андрэевіч (май – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Якаўлеў Аляксандр Максімавіч (жнівень – верасень 1942), Зямкоў Пётр Васілевіч (верасень 1942 – сакавік 1944), Кадышаў Васіль Уладзіміравіч (сакавік – чэрвень 1944).

    30-ы асобны атрад. У сакавіку 1942 г у Воўкавіцкім лесе Талачынскага раёна Віцебскай вобласці пачалі дзейнічаць групы М.У.Дудкевіча, М.К.Сушкова і Г.М.Каўрыгі. У маі 1942 г. яны аб’ядналіся ў атрад «Гая». У ліпені 1942 г. атрад перабазіраваўся ў Круглянскі раён і быў уключаны ў склад 8-й Круглянскай брыгады. 11 жніўня 1943 г. перададзены Круглянскай ВАГ. Да 31 кастрычніка 1942 г. называўся атрад «Антона», потым – 30-ы. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 353 партызаны.

    Камандзіры атрада: Дудкевіч Мікалай Уладзіміравіч (май – жнівень 1942), Машчыцкі Антон Іванавіч (жнівень 1942 – чэрвень 1944); камісары: Сушкоў Мікалай Калістратавіч (май – снежань 1942), Гурскі Андрэй Антонавіч (снежань 1942 – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Каўрыга Георгій Максімавіч (май – жнівень 1942), Дудкевіч Мікалай Уладзіміравіч (жнівень 1942 – сакавік 1943), Травін Мікалай Мікалаевіч (красавік –верасень 1943), Стрыжэўскі Рыгор Аляксандравіч (верасень 1943 – студзень 1944), Поснікаў Дзмітрый Платонавіч (студзень – чэрвень 1944).

***

    36-ы атрад. У ліпені 1941 г. каля в. Хватаўка Бялыніцкага раёна байцамі і камандзірамі Чырвонай Арміі, што не выйшлі з акружэння, была арганізавана група на чале з С.Г.Жуніным. У красавіку 1942 г. група, якая вырасла колькасна, аформілася ў атрад, які дзейнічаў самастойна, з чэрвеня 1942 г. у складзе 8-й Круглянскай брыгады, у верасні – снежні 1943 г. – Круглянскай ВАГ. У снежні 1943 г. – студзені 1944 г. у складзе спецыяльна сфарміраванай 8-й брыгады ажыццявіў рэйд з Круглянскага раёна ў Брэсцкую вобласць. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 308 чалавек.

    Камандзіры атрада: Жунін Сяргей Георгіевіч (красавік 1942 – сакавік 1943), Кудраўцаў Пётр Андрэевіч (сакавік 1943 – ліпень 1944); камісары: Пятроў Васіль Аляксеевіч (ліпень 1942 – снежань 1943), Кавецкі Цімафей Мікітавіч (снежань 1943 – ліпень 1944); начальнікі штаба: Сімановіч Аляксей Сцяпанавіч (чэрвень 1942 – кастрычнік 1943; загінуў), Токараў Парфірый Фёдаравіч (кастрычнік 1942 – май 1943), Закаблук Рыгор Паўлавіч (чэрвень 1943 – май 1944), Шамарын Аляксандр Іванавіч (май – ліпень 1944).

    12-ы атрад. Створаны ў чэрвені 1942 г. у Шклоўскім раёне. Да кастрычніка 1942 г. дзейнічаў у складзе брыгады «Чэкіст», потым – 8-й Круглянскай брыгады, з жніўня да лістапада 1943 г. – Круглянскай ВАГ. У снежні 1943 г. – студзені 1944 г. у складзе 8-й брыгады ажыццявіў рэйд з Круглянскага раёна ў Брэсцкую вобласць. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 207 партызан.

    Камандзір атрада Нікітчанка Андрэй Сцяпанавіч (чэрвень 1942 – ліпень 1944), камісар Якавенка Мікалай Маркавіч (чэрвень 1942 – ліпень 1944), на- чальнік штаба Ульянаў Павел Кан- станцінавіч (чэрвень 1942 — ліпень 1944).

Брыгада «Чэкіст»

    Створана ў канцы мая 1942 г. з атрадаў Г.А.Кірпіча (пазней 1-ы атрад) і І.Дз.Буланава (пазней 10-ы атрад) як «Аб’яднанне партызанскіх атрадаў». У ліпені 1942 г. атрымала назву «Чэкіст». Брыгада дзейнічала ў Шклоўскім, Круглянскім, Бялыніцкім раёнах Магілёўскай, Талачынскім, Аршанскім, Лепельскім раёнах Віцебскай абласцей. У жніўні 1943 г. у сувязі з арганізацыяй Шклоўскай ВАГ брыгада была расфарміравана. На дзень расфарміравання яна налічвала 7 атрадаў (больш за 800 партызан).

    Камандзір брыгады Кірпіч Герасім Аляксеевіч (май 1942 – жнівень 1943); камісары: Сядлецкі Фёдар Міхайлавіч (май – кастрычнік 1942, сакавік – жнівень 1943), Букштынаў Фёдар Іванавіч (кастрычнік 1942 – сакавік 1943); начальнікі штаба: Буланаў Іван Дзмітрыевіч (май – кастрычнік 1942, сакавік – жнівень 1943), Севасцьянаў Рыгор Мікалаевіч (кастрычнік 1942 – сакавік 1943).

    1-ы асобны атрад. Арганізаваны ў сакавіку 1942 г. у Казённым лесе Круглянскага раёна з груп Р.С.Іванова – В.М.Рабініна, А.Ф.Сімдзянкіна і Г.А.Кірпіча. Пазней у атрад улілася група Р.М.Севасцьянава – П.А.Галіцына. У канцы мая 1942 г. атрад увайшоў у склад брыгады «Чэкіст». Спачатку атрад называўся па прозвішчах камандзіраў Г.А.Кірпіча і Р.С.Іванова, з красавіка 1943 г. – 1-ы атрад. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі 29 чэрвеня 1944 г. налічваў 485 партызан.

    Камандзіры атрада: Кірпіч Герасім Аляксеевіч (сакавік 1942 – чэрвень 1943), Іваноў Рыгор Сямёнавіч (чэрвень 1942 – 1944); камісары: Счаслаўскі Пётр Ігнатавіч (сакавік 1942 – май 1944; загінуў), Данілаў Мікалай Міхайлавіч (май – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Шамарын Аляксандр Іванавіч (люты – жнівень 1943), Папоў Дзяніс Фёдаравіч (жнівень 1943 – чэрвень 1943).

    5-ы асобны атрад. Сфарміраваны ў чэрвені 1942 г. у Сосеньеўскай дачы Шклоўскага раёна ў брыгадзе «Чэкіст» з асабовага складу, вылучанага атрадам Р.С.Іванова. Да красавіка 1943 г. Атрад называўся па прозвішчы камандзіра А.Ф.Сімдзянкіна, потым – 5-ы. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 362 партызаны.

    Камандзір атрада Сімдзянкін Аляксандр Фёдаравіч (чэрвень 1942 – чэрвень 1944); камісары: Кунгурцаў Ігнат Яўстаф’евіч (чэрвень – ліпень 1942), Елькановіч Самуіл Муліч (ліпень – жнівень 1942; загінуў), Букштынаў Фёдар Іванавіч (жнівень 1942 – студзень 1943), Крэнеў Сяргей Аляксандравіч (студзень – снежань 1943), Саўчанка Стафан Пятровіч (снежань 1943 – чэрвень 1944); начальнік штаба Пракапец Давыд Якаўлевіч (чэрвень 1943 – чэрвень 1944).

    10-ы асобны атрад. Створаны ў красавіку 1942 г. у Сосеньеўскай дачы Шклоўскага раёна, дзейнічаў самастойна. 28 мая 1942 г. увайшоў у брыгаду «Чэкіст». Да красавіка 1943 г. называўся па прозвішчы камандзіраў атрада І.Дз.Буланава, А.С.Дзянісава, П.І.Маркава, М.С.Дзякава, потым – 10-ы. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 376 партызан.

    Камандзіры атрада: Буланаў Іван Дзмітрыевіч (красавік – чэрвень 1942), Дзянісаў Аляксандр Сямёнавіч (ліпень – верасень 1942; загінуў), Маркаў Пётр Іванавіч (верасень 1942 – сакавік 1943; загінуў), Дзякаў Мікалай Сямёнавіч (сакавік 1943 – красавік 1944), Крымцаў Іван Міхайлавіч (красавік – чэрвень 1944; загінуў), Белабрагін Антон Антонавіч (чэрвень 1944); камісары: Пракапец Давыд Якаўлевіч (чэрвень – жнівень 1942), Грышанаў Фёдар Адамавіч (жнівень 1942 – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Красоўскі Станіслаў Міхайлавіч (чэрвень 1943 – чэрвень 1944), Праказаў Мікалай Аляксандравіч (чэрвень 1944).

    20-ы асобны атрад. Арганізаваны ў чэрвені 1942 г. у Шклоўскім раёне на базе групы Б.М.Клюшнікава. Створаны зімой 1941 г. – 1942 г. у Аршанскім раёне. У чэрвені 1942 г. уключаны ў брыгаду «Чэкіст». Да красавіка 1943 г. называўся па прозвішчы камандзіраў атрадаў, потым – 20-ы. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 418 партызан.

    Камандзіры атрада: Клюшнікаў Барыс Мікалаевіч (чэрвень – кастрычнік 1942; загінуў), Якімаў Сцяпан Мікітавіч (кастрычнік 1942 – чэрвень 1944); камісары: Масюраў Мікалай Іванавіч (ліпень – кастрычнік 1942; загінуў), Сіялка Фёдар Цімафеевіч (кастрычнік 1942 – жнівень 1943), Ігнаценка Рыгор Ісаевіч (жнівень 1943 – чэрвень 1944); начальнік штаба Мацюшэўскі Анатоль Іларыёнавіч (чэрвень 1943 – чэрвень 1944).

    25-ы асобны атрад. Створаны ў красавіку 1943 г. у складзе брыгады «Чэкіст» на базе ўзвода, вылучанага 10-м атрадам. Спачатку называўся «25 год Кастрычніка», потым – 25-ы. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 152 партызаны.

    Камандзір атрада Якушка Ілья Аляксеевіч (красавік 1943 – чэрвень 1944); камісары: Левін Мікалай Фёдаравіч (красавік 1943 – май 1944), Пічугін Міхаіл Паўлавіч (май – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Макееў Ягорый Яўціхавіч (чэрвень 1943 – красавік 1944), Цімашэнка Якаў Ціханавіч (красавік – чэрвень 1944).

    60-ы асобны атрад імя Ф.М.Сядлецкага. Сфарміраваны ў 1943 г. у складзе Шклоўскай ВАГ на базе партызанскай групы, створанай у жніўні 1943 г. Да лістапада 1943 г. называўся 30-ы, потым – 60-ы, у снежні 1943 г. прысвоена імя загінуўшага камандзіра Ф.М.Сядлецкага. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 348 партызан.

    Камандзіры атрада: Сядлецкі Фёдар Міхайлавіч (верасень – снежань 1943; загінуў), Крэнеў Сяргсй Аляксандравіч (снежань 1943 – чэрвень 1944); камісар Букштынаў Павел Іванавіч (верасень 1943 – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Хадорык Макс Канстанцінавіч (верасень – кастрычнік 1943; загінуў), Жамейка Іван Іосіфавіч (кастрычнік 1943 – сакавік 1944; загінуў), Травін Мікалай Мікалаевіч (сакавік 1943 – чэрвень 1944).

    31-ы асобны атрад. Створаны ў кастрычніку 1943 г. у складзе Шклоўскай ВАГ. На дзень злучэння з часцямі Чырвонай Арміі налічваў 378 партызан.

    Камандзір атрада Назараў Гаўрыла Андрэевіч (кастрычнік 1943 – чэрвень 1944); камісар Маляўка Іосіф Цімафеевіч (кастрычнік 1943 – чэрвень 1944); начальнікі штаба: Карпышанка Рыгор Яфрэмавіч (кастрычнік 1943 – май 1944), Качаноўскі Сяргей Гаўрылавіч (май – чэрвень 1944).

***

40-ы атрад. Створаны ў маі 1942 г. Да кастрычніка 1942 г. дзейнічаў у складзе брыгады «Чэкіст», потым – у 8-й Круглянскай брыгадзе. З кастрычніка 1942 г. называўся 40-м. У ліпені 1943 г. вернуты ў брыгаду «Чэкіст», з жніўня да лістапада 1943 г. у Шклоўскай ВАГ. У складзе сфарміраванай 8-й брыгады ажыццявіў рэйд з Круглянскага раёна ў Брэсцкую вобласць. На дзень злучэння з Чырвонай Арміяй налічваў 282 партызаны.

Камандзіры атрада: Бараноўскі Міхаіл Мікалаевіч (май – чэрвень 1942; загінуў), Красякоў Павел Аксенцьевіч (ліпень 1942), Кавалёў Мікалай Іванавіч (ліпень – кастрычнік 1942); камісары: Іваноў Міхаіл Мікалаевіч (май – ліпень 1942), Грышанаў Фёдар Адамавіч (ліпень – жнівень 1942), Данілаў Мікалай Міхайлавіч (жнівень 1942 – лістапад 1943), Сямёнаў Аляксандр Паўлавіч (лістапад – снежань 1943), Іваноў Міхаіл Андрэевіч (снежань 1943 – ліпень 1944); начальнікі штаба: Пашын Аляксей Рыгоравіч (кастрычнік – снежань 1942), Юрэвіч Ягор Дзмітрыевіч (снежань 1942 – ліпень 1944).

ПАЧАТАК БРЫГАДЫ

З успамінаў былога камісара 8-й Круглянскай брыгады Дз.А.Смагіна

    З снежня 1941 г. і да сакавіка 1942 г. я ўдзельнічаў у разгроме гітлераўцаў пад Масквой у складзе 336-й стралковай дывізіі, займаў пасаду камісара зенітнага дывізіёна, потым камісара супрацьтанкавага дывізіёна ў званні батальённага камісара. Дывізія вяла жорсткія баі ў Смаленскай вобласці. Пазней мяне накіравалі ў разведаддзел Заходняга фронту, і ў канцы сакавіка 1942 г. я трапіў у Маскву на курсы падрыўнікоў і арганізатараў партызанскага руху. 6-га чэрвеня 1942 г. мяне і яшчэ 5 чалавек: Маршчыніна, Ільіна, Белашапкіна, Пятрова і Садоф’ева выклікалі ў штаб і прапанавалі ляцець у тыл праціўніка для арганізацыі партьізанскай барацьбы. Маршчыніна прызначылі камандзірам, мяне камісарам, Ільіна начальнікам штаба, Белашапкіна начальнікам разведкі. На парашутах мы апусціліся ў тыл ворага, пры падзенні я моцна ўдарыў нагу і не мог рухацца. Мне зрабілі адну мыліцу, а другую замяніла вінтоўка. Так мы пайшлі ў напрамку да вёскі Дзянісавічы, сустрэлі двух партызан з атрада С.Г.Жуніна, якія адвезлі нас у вёску Папарнае, адтуль на базу Жуніна. Там мы пазнаёміліся з камандзірам атрада і дамовіліся, што фарміраваць брыгаду будзем на яго базе. На наступны дзень падзялілі людзей на групы і адправілі іх па вёсках з загадам аб мабілізацыі ўсяго мужчынскага насельніцтва. На чацвёрты дзень у нашым лагеры было каля 200 чалавек, многія без зброі. Камандаванне вырашыла «абстраляць» гэтых людзей, гэта значыць даць ім веру ў свае сілы, упэўніць, што ворага можна біць і ў яго тыле. На пятыя суткі Маршчынін, Жунін, Белашапкін, Садоф’еў, Пятроў, Кавецкі сабралі ўсіх людзей, якія былі ў лагеры, і павялі іх на чыгунку. 10-12 чэрвеня 1942 г. яны ўзарвалі варожы эшалон з жывой сілай, а дарогай назад – некалькі мастоў. Гэта аперацыя прайшла паспяхова, яна акрыліла маладых партызан. У гэты час я і начальнік штаба Ільін прымалі людзей, якіх прыводзілі ў лагер. Пасля паспяховай аперацыі на чыгунцы мы прыступілі да фарміравання брыгады. Спачатку падабралі камандны і палітычны склад атрадаў, потым пачалі фарміраваць роты, узводы. Усяго было сфарміравана 4 атрады. Камандзірамі іх сталі Жунін, Кулікаў, Міснік і Цярноўскі. Жунін адмовіўся ад пасады намесніка камандзіра брыгады. Усе атрады былі разведзены па ўказаных раёнах. С.Жунін пайшоў у Марцьянавіцкі лес. Мы прыступілі да фарміравання падраздзяленняў штаба брыгады, гэта значыць узвода разведкі і роты боезабеспячэння. Начальнікам разведкі стаў Белашапкін, начальнікам боезабеспячэння – І.І.Нікадзімаў. Меркавалі стварыць палітаддзел пры штабе брыгады армейскага тыпу, а пры палітаддзеле брыгадную партыйную камісію. Аднак у выніку некаторых акалічнасцей ад гэтага прыйшлося адмовіцца. Таму Пятрова прызначылі камісарам у атрад С.Жуніна, Садоф’ева – у атрад Мяснікова. Вырашылі стварыць партыйнае бюро брыгады з функцыямі райкома партыі. Я склікаў палітрукоў атрадаў і даў ім указанне пачаць ствараць партыйныя і камсамольскія арганізацыі.

    Праз некаторы час склікалі партыйную канферэнцыю, на якой выбралі партбюро брыгады (сакратар Ф.С.Новікаў). Камісары атрадаў павінны былі праводзіць палітзаняткі ў атрадах адзін раз на тыдзень і штодзень палітінфармацыі. Адначасова я, Новікаў, Маршчынін ездзілі ў вёскі і рабілі даклады і лекцыі, пісалі адозвы, лістоўкі, звароты да насельніцтва, а таксама да здраднікаў і паліцэйскіх. Трэба было не дапусціць, каб гітлераўцы вывозілі нашых людзей у германскае рабства. Праводзілі работу па распрапагандаванні паліцэйскіх гарнізонаў. 3 гэтай работай мы спраўляліся паспяхова. У жніўні 1942 г. мы звязаліся з упаўнаважанымі ЦК КП(б)Б па Магілёўскай вобл. І.М.Кардовічам і М.І.Кудзіным, якія кіравалі ўсёй работай па арганізацыі партызанскага руху Магілёўскай вобласці. Мы мелі добрую сувязь з Вялікай зямлёй. У пачатку чэрвеня 1943 г. да нас перайшоў эскадрон паліцэйскіх пад камандаваннем Кісялёва, з якога быў арганізаваны атрад (камандзір Кісялёў, камісар Старавойтаў).

    Пасля разгрому фашысцкага гарнізона ў мястэчку і станцыі Слаўнае наша разведка данесла, што нямецкі камендант Барысава рыхтуе разгром нашай брыгады. Нам прыйшлося мяняць дыслакацыю і часова мы выйшлі ў Клічаўскія лясы, дзе знаходзіліся да красавіка 1943 г. Да мая 1943 г. райкома ў нас яшчэ не было, а было бюро. У маі 1943 г. атрымаў указанне на арганізацыю Круглянскага падпольнага райкома партыі. Пасля канферэнцыі мы выбралі пленум райкома і бюро райкома. Сакратаром райкома партыі быў выбраны Ф.С.Новікаў, а сакратаром райкома камсамола – камандзір атрада Кулікаў.

***

3 успамінаў партызаны 8-й круглянскай брыгады Ц.І.Шэлеста

Наша 8-я партызанская брыгада створана на базе 36-га партызанскага атрада. Атрад быў арганізаваны на аснове трох дзеючых груп, якія ўзначальвалі С.Жунін, П.Кудраўцаў і М.Шарстабітаў. Я раскажу, як узнікла група П.А.Кудраўцава. Зіма 1941-42 г. У вёсках, што знаходзіліся далей ад чыгунак і шашы, хаваліся былыя воіны Чырвонай Арміі. Паліцэйскія і жандары ўсё часцей і часцей пачалі рабіць аблавы, раптоўна ўрываліся ў населеныя пункты, правяралі дакументы. У каго іх не было, затрымлівалі і адпраўлялі ў лагеры смерці або на катаржныя работы ў Германію. У в. Хралішчава Круглянскага раёна жылі чырвонаармейцы Валя Суханінскі, Павел Мухін, Мікалай Травін, Вася Балмасаў, Ваня (прозвішча не памятаю, загінуў у баі), я і многія іншыя. Бліжэй да вясны ўзмацніліся і пачасціліся нямецкія аблавы, у адной з якіх гітлераўцы захапілі Валянціна, Паўла, Ваню, Мікалая і іншых. Я паспеў схавацца. Пасля аблавы пачуў, што Васіль Балмасаў уцалеў. Але праз некаторы час арыштавалі мяне і Балмасава. Сабралі такіх, як мы, у Скуратаўскую воласць, паставілі ўзмоцненую ахову (перад гэтым адсюль збег Міхаіл Шарстабітаў). Раніцай нас пастроілі ў калону і пад аховай гітлераўцаў і паліцаяў пагналі ў лагер на Талачын. Паміж Круглым і Талачыном я выбраў зручны момант і ўцёк. Паліцаі пастралялі па хмызняку, і калона рушыла далей. Прабыў у лесе да ночы і вярнуўся зноў у Хралішчава. На другі дзень даведаўся, што і Вася Балмасаў уцёк і вярнуўся ў вёску. Я сустрэўся з ім і мы дамовіліся пайсці ў лес. У вёсцы далей жыць немагчыма. Не ведалі, як быць далей, што рабіць, у лесе холадна, вогнішча не распальвалі – могуць заўважыць гітлераўцы. Мы ведалі, што нашы таварышы знаходзіліся ў лагеры ў Талачыне. Іх ганялі на работы. Вырашылі любымі шляхамі паведаміць ім, што мы знаходзімся ў лесе і чакаем іх. I мы іх дачакаліся. З в. Саннікі да нас далучыліся савецкія афіцэры Пётр Кудраўцаў і Рыгор Закаблук, з в. Каскевічы – Юзік Пятровіч і Барыс Вяршынін, а пазней і Фёдар Нікулін. Так стала дзейнічаць наша група пад камандаваннем лейтэнанта П.А.Кудраўцава. Мы пачалі граміць воласці, малаказавод, потым сустрэліся з дзеючай групай пад камандаваннем С.Г.Жуніна. Да нас далучылася група на чале з М.Шарстабітавым. Так быў створаны атрад № 36, камандзір – Сяргей Жунін, група П.Кудраўцава стала разведкай атрада. Спачатку дзейнічалі ноччу, а потым вырашылі днём прайсці паходным маршам па вёсках. Сяляне вёсак Аладзінка, Дарожкавічы, Каскевічы і іншыя ўбачылі адкрытае перамяшчэнне народных мсціўцаў днём. Пайшлі ўсюды размовы, што партызан так многа, што рухаліся ўдзень і ноччу. Гэта наганяла страх на нямецкіх паслугачоў, яны сталі ўцякаць у райцэнтры, тэрыторыя станавілася партызанскай. Вось так пачаў дзейнічаць партызанскі атрад № 36.

Адзін з буйнейшых баёў партызан з гітлераўцамі адбыўся ў пачатку ліпеня 1942 г. у Каскевіцкім лесе. Вось як гэта было. Партызаны выйшлі на чыгунку, каб узарваць цягнік. Міхаіл Шарстабітаў добра ведаў узрыўную справу. Яму і было даручана ўзарваць эшалон. Калі мы прайшлі праз Каскевічы ў лес, стараста вёскі хуценька паведаміў пра гэта гітлераўцам. Акупанты выслалі карны атрад. Ноччу мы выйшлі на чыгуначны перагон Слаўнае-Талачын і паставілі міну. Цягнік, які ішоў на фронт, паляцеў пад адхон. Мы накіраваліся ў лагер, дзе марылі крыху адпачыць, бо ўсю ноч не спалі. Раптам прыбег назіральнік і далажыў, што да лесу ідуць гітлераўцы. Мы хуценька пабеглі на ўзлесак і занялі абарону. Партызаны знаходзіліся ў зручным становішчы, немцы аказаліся на адкрытым полі. Вось яны ўжо на адлегласці 100 метраў, а каманды адкрываць агонь няма. У некага на правым фланзе не вытрымалі нервы, прагучаў першы стрэл, тут адразу і мы адкрылі знішчальны агонь. Гітлераўцы цярпелі вялікія страты, але працягвалі весці адну атаку за адной. На нашым флангу фашысты ўварваліся на ўзлесак. Кудраўцаў загадаў выбіць іх з лесу. I мы выбілі іх. Акупанты адступілі. Бой цягнуўся больш як 4 гадзіны, гітлераўцы страцілі шмат салдат забітымі, многа было паранена. Насельніцтва вёсак Каскевічы, Хралішчава, Саннікі і інш. бачылі, як акупанты на аўтамашынах вывозілі іх. Пасля Каскевіцкага бою яшчэ больш падняўся аўтарытэт партызан.

ПЕРШЫ КАМБРЫГ

У арганізацыі партызанскага руху на Кругляншчыне самы актыўны ўдзел прымаў Аляксандр Аляксандравіч Маршчынін.

Нарадзіўся ён у 1919 г. на Валагодчыне. Пасля армейскай службы паступіў у ваеннае вучылішча, якое давялося закончыць датэрмінова – пачалася вайна. Баявое хрышчэнне А.А.Маршчынін атрымаў пад Масквой, дзе камандаваў ротай, потым батальёнам. 6 чэрвеня 1942 г. штабам Заходняга фронту група афіцэраў на чале з Аляксандрам Маршчыніным, у якую ўваходзілі таксама Дзмітрый Смагін, Жэня Ільін, Васіль Пятроў, была дэсантавана на тэрыторыю Крупскага раёна каля в. Дзянісавічы. Тут іх сустрэлі партызаны атрада Г.С.Місніка. Дэсантнікі прывезлі 300 кілаграмаў узрыўчаткі, боепрыпасы, а так-сама свежыя газеты, лістоўкі са зводкамі Саўінфармбюро. На парадку дня стаяла адно пытанне – стварэнне аб’яднаных партызанскіх атрадаў для каардынацыі партызанскіх дзеянняу і больш эфектыўнай барацьбы з ворагам. У сярэдзіне чэрвеня пад сваім кіраўніцтвам А.А.Маршчынін аб’яднаў групу атрадаў, якія дзейнічалі на тэрыторыі Круглянскага сумежных з ім раёнах. Камісарам стаў Дзмітрый Смагін, начальнікам штаба – Жэня Ільін. Неўзабаве да партызанскага аб’яднання далучыўся і атрад «Гая», дзе камандзірам быў я. Пад камандаваннем А.А.Маршчыніна партызаны 8-й Круглянскай брыгады, як потым сталі называць аб’яднаныя атрады, правялі шмат буйных на той час аперацый. Мы здолелі перарэзаць падземную сувязь групы армій «Цэнтр» са стаўкай Гітлера. Паспяхова вялася «рэйкавая вайна», была разгромлена чыгуначная станцыя Слаўнае, паліцэйскі гарнізон у в. Дзянісавічы Крупскага раена. Аднак нялёгкія ўмовы ляснога жыцця неўзабаве далі аб сабе знаць. У пачатку кастрычніка 1942 г. у А.А.Маршчыніна адкрыліся раны, атрыманыя яшчэ пад Масквой. I ён неўзабаве пакінуў брыгаду, перадаўшы камандаванне Сяргею Жуніну, баявому камандзіру аднаго з партызанскіх атрадаў. Пасля лячэння наш першы камбрыг ужо не вярнуўся да нас, а прадаўжаў ваяваць у арміі. Намеснік камандзіра палка А.А.Маршчынін удзельнічаў у баях па фарсіраванні Буга і Віслы. Быў цяжка паранены і кантужаны. Пасля вайны вярнуўся ў родную Волагду.

М.У.Дудкевіч.

САКРАТАР РАЙКОМА

    У пачатку ліпеня 1942 г. наш партызанскі атрад Гая ў складзе 42 чалавек з Талачынскіх лясоў перабазіраваўся на Кругляншчыну, дзе зліўся з аб’яднанымі атрадамі «Дзядзі Сашы» (А.А.Маршчыніна), якія пазней атрымалі назву 8-й партызанскай брыгады. А неўзабаве ў атрад Гая паводле загаду камандавання аб’яднаных атрадаў прыбылі для работы ўпаўнаважаным асобага аддзела Акім Айсаеў і вопытны партработнік Піліп Новікаў. З гэтага моманту і пачалася ў нас з Піліпам Сідаравічам шчырая дружба, якая мацавалася ў барацьбе з ненавісным ворагам.

    У жніўні з ліку байцоў аб’яднаных атрадаў быў створаны спецатрад для правядзення баявых аперацый, камандзірам якога прызначылі мяне, а камісарам – Новікава.

    У канцы жніўня 1942 г. П.С.Новікаў выбіраецца сакратаром міжатраднага партбюро аб’яднаных партызанскіх атрадаў.

    13 сакавіка 1943 г. па ўказанні ЦК КП(б) Беларусі быў створаны і пачаў работу Круглянскі падпольны райком партыі, узначаліць які камуністы даверылі зноў-такі П.С.Новікаву. З першых дзён работы раённага камітэта было вырашана актывізаваць партызанскі рух у тыле ворага і з гэтай мэтай наладзіць выпуск падпольнай раённай газеты «Партызанскі шлях», якая стала потым сапраўдным памочнікам у справе. Асаблівую ўвагу райком аддаваў прыцягненню насельніцтва ў атрады народных мсціўцаў, павышэнню свядомасці партызан, што не магло не адбіцца на іх баявых дзеяннях. З кожным днём усё больш адчувальныя ўдары наносілі яны па ворагу.

    Круглянскі райком партыі няспынна праводзіў работу па актывізацыі баявых дзеянняў партызан, заклікаў насельніцтва да сабатажу загадаў акупантаў. Акрамя таго, мы заўсёды стараліся аказаць вяскоўцам дапамогу ў правядзенні сяўбы, уборцы хлеба, бо і самі харчаваліся за лік прадуктаў, якія давала мясцовае насельніцтва.

    Нельга не адзначыць і такі важны ўчастак работы райкома, як кіраўніцтоа маладзёжным падполлем. Неўвядальнай славай пакрыты імёны маладых патрыётаў-абзораўцаў, якія зрабілі неацэнны ўклад у перамогу над ворагам.

    Да моманту выэвалення раёна ад нямецка-фашысцкіх акупантаў у радах партызанскіх атрадаў налічвалася больш за 160 камуністаў. Яны былі душой амаль двухтысячнай арміі партызан, прыкладам у выкананні баявога абавязку. Накіроўваючай сілай, сапраўдным ідэалагічным штабам у барацьбе з ворагам быў падпольны раённы камітэт партыі.

    Пасля вызвалення Беларусі з ліпеня 1944 г. і да 1953 г. Піліп Сідаравіч Новікаў працуе першым, а потым другім сакратаром Шклоўскага райкома партыі, шмат сіл аддае аднаўленню разбуранай народнай гаспадаркі. Затым выбіраецца старшынёй Крычаўскага райвыканкома. З 1957 г. пенсіянер рэспубліканскага значэння. Памёр Піліп Сідаравіч у 1969 г., пахаваны ў горадзе Магілёве.

    Партыя і ўрад высока ацанілі як баявыя, так і працоўныя заслугі П.С.Новікава перад народам. Ён узнагароджаны чатырма ордэнамі і многімі медалямі. А ў сэрцах тых, хто ведаў Піліпа Сідаравіча, дзяліў з ім нялёгкі ратны лёс, ён застанецца чалавекам мужным і шчырым, сапраўдным ленінцам.

М.У.Дудкевіч.

КРУГЛЯНСКІЯ ПАТРЫЁТЫ

    Адной з першых у раёне, акупіраваным немцамі, пачала дзейнічаць падпольная група ў мястэчку Круглае. У яе ўвайшлі былы загадчык аддзела Круглянскага райкома камсамола Мікалай Маркавіч Ракушаў, камандзіры Чырвонай Арміі Сяргей Максімавіч Сухоцкі і Сяргей Захаравіч Казлоў, якія трапілі ў акружэнне, настаўнік Мікалай Сяргеевіч Радзько, настаўніца Аляксандра Сяргееўна Цітова і яе дочкі Яўгенія і Клара, камсамолец Марат Дашкевіч і іншыя. Вялікую дапамогу членам групы ў арганізацыі актыўнай барацьбы, распаўсюджванні зводак Саўінфармбюро з першых дзён акупацыі аказаў былы старшыня Круглянскага сельскага Савета, адзін з арганізатараў і першы старшыня калгаса «Вална» Круглянскага раёна Міхаіл Сцяпанавіч Кулікаў.

    Падпольную групу ў в. Ліхінічы арганізаваў дваццаціпяцігадовы Леанід Нічыпаравіч Ракушаў. З першых дзён вайны старшы лейтэнант Ракушаў удзельнічаў у абарончых баях на тэрыторыі Беларусі. У баі за Магілёў быў цяжка паранены, трапіў у палон. Уцёк, вярнуўся ў родную вёску, паступова стаў наладжваць сувязь з патрыятычна настроенымі аднавяскоўцамі. У падпольную групу Леаніда Ракушава ўвайшлі сёстры Алена і Ніна Болдзісавы, ваеннаслужачы Анатоль Крылоў, Васіль Гуркоў. Адначасова першыя патрыятычныя групы былі створаны ў Круглым С.М.Сухоцкім і С.З.Казловым, у в. Слабодка – Я.В.Бендзікам. Да восені 1941 г. падпольныя групы ўзніклі ў вёсках Пасырава, Радча, Ражкі. Спачатку групы дзейнічалі паасобку. Але з устанаўленнем і развіццём кантактаў паміж імі паўстала пытанне аб стварэнні адзінай падпольнай арганізацыі з агульным кіруючым цэнтрам. 25 кастрычніка 1941 г. на канспіратыўнай кватэры ў мястэчку Круглае адбылася нарада прадстаўнікоў падпольных груп, на якой быў выбраны штаб арганізацыі. У яго ўвайшлі Л.Н.Ракушаў, П.І.Аляксееў, М.С.Радзько, М.М.Ракушаў, К.І.Цітова. Патрыёты адзначылі гэтую важную падзею правядзеннем баявой аперацыі. У той жа дзень В.С.Гуркоў, С.З.Казлоў, А.Г.Крылоў, М.М.Ракушаў, С.М.Сухоцкі, І.В.Чорны выйшлі на дарогу Талачын-Круглае і на адлегласці некалькіх кіламетраў спілавалі тэлеграфныя слупы, перарэзалі правады. Пазней такія дыверсіі на лініях сувязі праводзіліся сістэматычна.

    У канцы студзеня 1942 г. у Ліхінічах на кватэры Леаніда Ракушава пад выглядам сустрэчы рэлігійнага свята адбылася другая нарада актыву падпольшчыкаў. Тут канчаткова была аформлена Круглянская падпольная арганізацыя пад назвай «Арганізацыя барацьбітоў за вызваленне Радзімы» («АБЗОР»), зацверджаны штаб арганізацыі. Кіраўнік – Л.Н.Ракушаў (псеўданім Гучкоў), начальнік штаба – М.М.Ракушаў (псеўданім Сакалоў), сакратар штаба – К.І.Цітова (псеўданім Валянціна Сакалова). На нарадзе распрацавалі план дзеянняў, які ўключаў агітацыйна-палітычную работу сярод насельніцтва і дыверсійную дзейнасць. Было прынята рашэнне аб расшырэнні сеткі падпольных груп, прыцягненні да падпольнай дзейнасці правераных актыўных людзей, зацверджаны кіраўнікі груп. Узначалілі гэтыя групы члены штаба і найбольш актыўныя падпольшчыкі Л.Н.Ракушаў, М.М.Ракушаў, К.І.Цітова, Я.В.Бендзік, С.М.Сухоцкі. Патрыёты ўстанавілі сувязь з магілёўскай падпольнай арганізацыяй «Камітэт садзейнічання Чырвонай Арміі», а таксама з падпольшчыкамі суседніх раёнаў. У дзейнасці «Арганізацыі барацьбітоў за вызваленне Радзімы» ў гэты час удзельнічала 46 падпольшчыкаў. Патрыёты адразу разгарнулі шырокую палітычную работу сярод насельніцтва. Яны змайстравалі радыёпрыёмнік і ўстанавілі яго ў разбураным цэху льнозавода. На аснове зводак Саўінфармбюро і іншых матэрыялаў падпольшчыкі пісалі лістоўкі, звароты, размнажалі іх ад рукі і распаўсюджвалі сярод насельніцтва, што было звязана з вялікай рызыкай. Смела і знаходліва дзейнічалі Марат Дашкевіч, Клара Цітова, Пётр Ракушаў. З лістовак жыхары мястэчка і суседніх вёсак даведваліся аб сапраўдным становішчы на фронце. Лістоўкі заклікалі насельніцтва ўсімі спосабамі зрываць мерапрыемствы акупантаў, уключацца ў барацьбу з захопнікамі. Неўзабаве піянеры Саша Цітоў і Галя Ракушава на месцы разбуранай друкарні знайшлі шрыфт і паведамілі пра гэта старэйшым таварышам. З гэтага часу ў доме Цітовых наладзілася друкаванне лістовак, тэксты якіх набіраліся ўручную, іх складала настаўніца А.С.Цітова.

    Барацьба вялася рознымі спосабамі. Рабочыя льнозавода псавалі абсталяванне, затрымлівалі зборку машын, зрывалі пуск завода. У так званым «паказальным маёнтку» жанчыны вылівалі малако ў гной, мужчыны псавалі сельскагаспадарчыя машыны. Усюды сяляне зрывалі нарыхтоўкі сыравіны для прадпрыемстваў, харчоў для варожай арміі, хавалі ад фашыстаў збожжа і іншыя прадукты, перапраўлялі іх у партызанскія атрады. Ужо з восені 1941 г. падпольшчыкі ўстанавілі сувязь з партызанамі. Алена і Ніна Болдзісавы неаднойчы наведвалі в. Улужжа, дзе на кватэры свайго дзядзькі перадавалі разведданыя партызану А.А.Інякіну, пазней камандзіру 28-га асобнага атрада 8-й Круглянскай брыгады. Леанід Ракушаў, Сяргей Сухоцкі, Клара і Яўгенія Цітовы і іншыя члены падполля праз партызанскіх разведчыкаў сістэматычна падтрымлівалі сувязь з партызанскім атрадам, пазней брыгадай, якімі камандаваў С.Г.Жунін. Летам 1942 г. падпольшчык Уладзімір Палякоў устанавіў сувязь з партызанамі брыгады «Чэкіст».

    Камандаванне партызан з разуменнем і адабрэннем сустракала кожную інфармацыю, што паступала ад падпольшчыкаў, аказвала падпольнай арганізацыі вялікую дапамогу ў яе складанай і цяжкай рабоце. Асабліва дабратворны ўплыў на дзейнасць патрыётаў аказала камандаванне партызанскага атрада брыгады С.Г.Жуніна. Сам Жунін неаднойчы сустракаўся з кіраўнікамі падпольнай арганізацыі, даваў ім парады, як лепш наладзіць баявую і палітычную работу. У красавіку 1942 г. ён рэкамендаваў ім актывізаваць дыверсійную і разведвальную дзейнасць, смялей праводзіць дыверсіі, сістэматычна паведамляць аб дыслакацыі варожых вайсковых часцей, руху на ўсход эшалонаў праціўніка. Партызанскія атрады забяспечвалі падпольшчыкаў лістоўкамі, узрыўчаткай. Кіраўнікам падполля ўдалося заслаць у СД, камендатуру і іншыя ўстановы акупантаў некалькі членаў падполля. Гэта дало магчымасць своечасова атрымліваць неабходную інфармацыю, дапамагло забяспечыць партызан разведвальнымі данымі, рознымі бланкамі, пасведчаннямі, даведкамі і іншымі дакументамі, якія былі неабходны для пражывання на акупіраванай тэрыторыі, а таксама медыкаментамі, харчаваннем і інш. З вялікай вытрымкай і самавалоданнем працаваў у Круглянскай паліцыі бяспекі і СД Аляксандр Іванавіч Дарашкоў. Ён здабыў – спісы агентаў СД, збіраў даныя аб планах і дзеяннях фашыстаў. Летам 1943 г., калі ў СД паступіў данос на Л.Н.Ракушава аб яго сувязях з партызанамі, Аляксандр Іванавіч неадкладна паведаміў аб пагражаючай небяспецы кіраўніку падпольнай арганізацыі і прыняў усе меры да таго, каб акупанты даручылі яму расследаванне справы Л.Н.Ракушава. Неўзабаве начальнік групы СД атрымаў ад Дарашкова заключэнне, па якім Леанід Ракушаў быў вызвалены з-пад варты. Перакладчыцамі ў ваеннай камендатуры і сельскагаспадарчай управе працавалі сёстры Клара і Яўгенія Цітовы. Здабывалі для партызан і падпольшчыкаў розныя бланкі, пасведчанні асобы, пропускі, паперу. Збіралі звесткі аб гарнізоне ў Круглым, перадыслакацыі нямецкіх часцей, іх узбраенні, абарончых умацаваннях, складах, базах і іншых аб’ектах. Усе гэтыя звесткі праз партызанскую разведчыцу Ліну Міхееўну Чукасову перапраўляліся ў 36-ы партызанскі атрад 8-й Круглянскай брыгады.

    Неаднойчы падпольшчыцы папярэджвалі партызан аб карных экспедыцыях, якія рыхтавалі супраць іх фашысты. Адзін з актыўных падпольшчыкаў, Фёдар Карнеевіч Комлеў, працаваў намеснікам галоўнага ўрача Круглянскай бальніцы. Шмат слаўных спраў зрабіў ён. Наладзіў кантакт з начальнікам медслужбы батальёна казакоў, які прыбыў у Круглае ў пачатку 1943 г., праз яго атрымліваў неабходныя медыкаменты, хірургічныя і перавязачныя сродкі. Усё гэта перадавалася ў партызанскія атрады. З вялікай рызыкай для жыцця Ф.К.Комлеў лячыў хворых і параненых партызан, аказваў медыцынскую дапамогу савецкім ваеннапалонным, выдаваў жыхарам, якія сабатавалі мерапрыемствы акупантаў, фіктыўныя даведкі аб хваробах, прымаў непасрэдны ўдзел у дыверсіях падпольшчыкаў. Падпольшчыкі мелі сваіх людзей і ў гандлёвых установах. Ім удалося ўладкаваць у раённае аддзяленне Цэнтральнага гандлёвага таварыства «Усход» К.Д.Баранаву бухгалтарам, М.А.Ракушава прадаўцом. У неабходных выпадках Баранава выпісвала дазволы на водпуск солі і іншых прадуктаў, якія перапраўляліся ў партызанскія атрады. Каб не выклікаць падазрэнняў, кіраўнік падполля Леанід Ракушаў таксама паступіў на работу да акупантаў – ён перапісваў паперы ў круглянскай валасной управе. Як ваенны спецыяліст Леанід Ракушаў на аснове здабытых ім самім і іншымі падпольшчыкамі разведданых складаў схемы і планы ваенных аб’ектаў, перадаваў іх партызанам. Усяго ў партызанскія атрады разам са зброяй падпольшчыкі пераправілі 13 схем з нанесенымі на іх размяшчэннямі гарнізонаў і агнявых кропак праціўніка.

    Летам-восенню 1942 г. падпольшчыкі падрыхтавалі і правялі шэраг смелых дыверсій. Л.Н.Ракушаў, С.З.Казлоў, П.І.Аляксееў падпалілі друкарню ў мястэчку Круглае. Згарэў увесь будынак, а разам з ім і нарабаванае акупантамі збожжа, якое захоўвалася ў адным з памяшканняў друкарні. Восенню 1942 г. С.З.Казлоў, М.С.Сухоцкі падпалілі ў Круглым склад прасаванага сена (каля 500 тон), падрыхтаванага для адпраўкі ў Германію. Я.В.Бендзік устанавіў сувязь з рабочымі льнозавода, з дапамогай Івана Чыбіса і Барыса Кузьміна ў кастрычніку 1942 г. спаліў усю нарыхтаваную трасту. Па падазрэнні ў падпале былі арыштаваны многія жыхары Круглага, у тым ліку сын даваеннага дырэктара завода Марат Дашкевіч, якога гітлераўцы катавалі некалькі дзён.

    Падпольшчыкі разгарнулі таксама рознабаковую работу па разлажэнні батальёна казакоў. Летам і восенню 1943 г з батальёна ў партызанскія атрады пайшло некалькі дзесяткаў чалавек. Сярод іх быў і пісар штаба батальёна, ён захапіў з сабой спісы асабовага складу батальена, схему абароны Круглянскага гарнізона, ваенныя карты і шыфры. Усе гэтыя дакументы і шыфры былі перададзены ў штаб брыгады С.Г.Жуніна, а адтуль у Маскву. Крыху пазней Яфім Бендзік, Барыс Кузьмін і Надзея Лазарчук пераправілі ў 28-ы асобны атрад 8-й Круглянскай брыгады і камандзіра батальёна.

    У сувязі з пранікненнем у падпольную арганізацыю здрадніка яна панесла цяжкія страты – 22 чэрвеня 1943 г. было арыштавана 60 чалавек. Пасля жорсткіх катаванняў фашысты расстралялі С.З.Казлова, І.В.Чорнага, Л.Г. і Ц.К.Крывялёвых, І.П.Рылькова, Я.К.Крывіцкага, яго маці І.Ф.Крывіцкую. С.М.Сухоцкаму ўдалося вырвацца з фашысцкага засценка, барацьбу з акупантамі ён працягваў у партызанскім атрадзе. Частка арыштаваных, у тым ліку падпольшчыкі П.І.Аляксееў, Я.А.Лініч, М.М.Ракушаў вывезены ў Германію, дзе зведалі ўсе жахі гітлераўскіх канцлагераў, былі вызвалены савецкімі войскамі.

    Гібель баявых сяброў не зламала волі круглянскіх падпольчшыкаў, яны працягвалі дзейнічаць. У чэрвені 1943 г. Я.В.Бендзік спаліў маслазавод у в. Слабодка, Л.Н.Ракушаў і В.Т.Крывялёў падпалілі бензасклад у мястэчку Круглае. У выніку пажару згарэў увесь наяўны запас бензіну. Восенню 1943 г. Я.В.Бендзік, Ф.К.Галубцоў, Б.Б.Кузьмін перагналі з нямецкага маёнтка ў партызанскі атрад статак кароў. Патрыёты сістэматычна парушалі тэлефонна-тэлеграфную сувязь праціўніка на лініях Талачын-Круглае, Круглае-Магілёў. Гітлераўцы ўзмоцнена шукалі падпольшчыкаў. У кастрычніку 1943 г. яны схапілі Я.В.Бендзіка. Фашысты адправілі яго ў барысаўскую турму, затым кінулі ў канцлагер Майданек. Успаміны вязня гэтага лагера А.І.Крывіцкага даюць магчымасць даведацца аб апошніх днях жыцця патрыёта. У фашысцкім засценку ён, ужо цяжка хворы, працягваў барацьбу. Фашысты знішчылі Я.В.Бендзіка ў газавай камеры.

    У канцы снежня 1943 г. прыйшла новая бяда. Кіраўнік падпольшчыкаў Л.Н.Ракушаў перадаў праз сувязную партызану-разведчыку Міхаілу Шведаву справаздачу аб дзейнасці арганізацыі. У ноч з 24 на 25 снежня Міхаіл Шведаў трапіў у засаду ў в. Шалкавінне. У перастрэлцы партызан загінуў, а дакументы, што знаходзіліся пры ім, трапілі ў рукі фашыстаў. На наступны дзень былі арыштаваны Л.Н.Ракушаў, Алена і Ніна Болдзісавы, А.І.Дарашкоў, Ф.К.Комлеў, П.М.Дрык і іншыя патрыёты. З выключнай мужнасцю трымаў сябе на допыце Л.Н.Ракушаў. Знявечаны, змучаны працяглымі нечалавечымі катаваннямі, ён не паказваў сваіх пакут і памёр як герой. За заслугі ў арганізацыі барацьбы ў тыле фашысцкіх акупантаў, мужнасць і гераізм Л.Н.Ракушаў пасмяротна ўзнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны I ступень Гітлераўцы па-зверску катавалі і іншых падпольшчыкаў. Пасля перанесеных пакут фашысты расстралялі А.Б. і Н.Б.Болдзісавых, В.С.Гуркова, А.І.Дарашкова, П.М.Дрык, А.М.Зіньковіча, Ф.К.Комлева, Б.Б.Кузьміна, Н.П.Лазарчук, М.А.Ракушава, В.П.Цішурава.

    Пасля арышту і гібелі асноўнага складу падпольшчыкаў Круглянская падпольная арганізацыя спыніла сваю дзейнасць. У рады беларускіх партызан пайшлі змагацца былыя падпольшчыкі К.Д.Баранава, Е.Ф.Галубцова, П.Ф.Галубцова, В.Ц.Крывялёў, А.Г.Крылоў, В.В.Палякоў. Гаспадыня галоўнай канспіратыўнай кватэры А.С.Цітова працягвала перадаваць партызанам брыгады «Чэкіст» звесткі аб руху часцей праціўніка і іх колькасці. Патрыётка ўзяла на выхаванне двухгадовую яўрэйскую дзяўчынку, а калі пачаліся арышты, пераправіла яе ў партызанскі атрад. Менш за месяц не дажыла Аляксандра Сяргееўна да прыходу Чырвонай Арміі. 10 чэрвеня 1944 г. яна была арыштавана і па-зверску закатавана фашыстамі.

ПАРТЫЗАНСКАЯ ВАЙНА

3 успамінаў С.Г.Жуніна

Сяргей Георгіевіч Жунін – Герой Савецкага Саюза (15.8.1944). Нарадзіўся 18.8.1906 г. у в. Мядзведзіцкае Кімрскага раёна Калінінскай вобласці. З сялян. У Чырвонай Арміі з 1928 г. У пачатку вайны на Заходнім фронце – памочнік камандзіра танкавага палка, удзельнік абароны Беластока, Гродна, Ваўкавыска, Слоніма. З ліпеня 1941 г. партызан, камандзір групы, з красавіка 1942 г. камандзір атрада «Сяргея» (пазней 36-ы атрад). У кастрычніку 1943 г. камандзір Круглянскай ваенна-аператыўнай групы. З снежня 1943 г. палкоўнік Жунін – камандзір 8-й Круглянскай брыгады. У 1944-50 гг. на савецкай рабоце ў Брэсце і Мінску. Памёр 27.1.1977 г. Імем С.Г.Жуніна названа вуліца ў г.п. Круглае, яго бюст устаноўлены ў парку ў г.п. Круглае.

МАРТЬЯНОВИЧСКАЯ ОПЕРАЦИЯ

    Находясь в Кличевских лесах, мы не теряли связи с Круглянским и Крупским районами. Нас тянули к себе места, ставшие родными и близкими. В каждой деревне мы имели друзей. Оттуда разведчики доносили, что фашисты, укрепив свои многочисленные гарнизоны, распространяют слухи о том, что все партизаны уничтожены или взяты в плен.

    Мы решилм делом опровергнуть эти слухи.

    За две недели пребывания в Кличевской зоне бригада окрепла. Прежде всего надо было разгромить мартьяновичский гарнизон. Он был очень нужен противнику. В Мартьяновичах пересекались почти все основные пути, ведущие из Белыничского и Круглянского районов на станцию Славное. Эту деревню фашисты использовали для наблюдення за передвижениями партизан. Разгром мартьяновичского гарнизона, кроме всего прочего, открывал нам путь в глубь Круглянского и Толочинского районов.

    Мы остановились в пяти километрах от гарнизона. Сюда прибыли и ранее оставшиеся на месте три отряда. Командиры получили приказ и начали сосредоточивать силы на исходных рубежах.

    Северный ветер бросал в нас снежные хлопья, обжигал лица. Была глубокая ночь. В деревне тихо.

    Ровно в 2 часа взвилась красная ракета. Партизаны без шума вошли в Мартьяновичи. По казармам ударили наши минометы и пулеметы. Из домов выскакивали перепуганные враги. Одни бросались наутек по глубокому снегу, другие мертвыми падали на месте.

    Роту партизан под командованием Михаила Кулаковского мы оставили в засаде со стороны Павлович. Две роты 36-го отряда под командованием Кудрявцева и Редина повели наступление на второй мартьяновичский поселок в направлении вражеской конюшни. 30, 28 и 12-й отряды наступали с опушки готовского леса вдоль Мартьянович до центра гарнизона.

    Петров и Никитченко приказали усилить огонь. На лошадях многие гитлеровцы бросились к Павловичам. Но здесь их встретила рота Кулаковского, ожидавшая в засаде. Сразу же было уничтожено 20 вражеских всадников. Взято несколько повозок с четырьмя ручными и одним станковым пулеметом, противо-танковое ружье, а также 10 автоматов.

    Часть фашистов повернула в сторону Углян. Но на кладбище их ожидали Семен Доманьков, Геннадий Кудин, Макар Ирхин, Федор Кандыба, Гребенников и другие. Они взяли около 60 лошадей с седлами и много оружия. Аким Айсаев, Иван Виноградов, Станислав Новицкий, Петр Семенов, Иван Лесун, Владимир Конопелько, Василий Лесун и Георгий Ковриго захватили 19 лошадей с седлами.

    Гарнизон был полностью разбит. С богатыми трофеями и продовольствием мы возвратились на свою базу. В этой операции мы взяли около 100 лошадей с седлами, попонами, переметными сумками, двенадцать станковых и ручных пулеметов, более сотни винтовок, два миномета и большое количество патронов. Бригада потеряла Александра Черника, Ивана Зайцева, Алексея Сергеева. Хоронили их со всеми почестями.

    Партизаны убедились, что и зимой можно эффективно вести борьбу против фашистских захватчиков.

ПАВЛОВИЧСКИЙ БОЙ

    НаходясьВечером 20 августа Николай Латушкин пробрался в Павловичи и установил, что туда прибыло ещё 80 гитлеровцев и что началось сооружение дзотов и других укрытий. На вооружении у них имеются пушка, миномет, станковый пулемет и 6 ручных.

    — Не дадим окопаться врагу! — предложил Андрей Никитченко.

    Его поддержали и другие командиры отрядов. Сил у нас достаточно, боеприпасы есть.

    Утром 21 августа мы подошли вплотную к деревне Павловичи. Руководство операцией возложено на Андрея Степановича Никитченко. В ней участвуют 12, 28 и 36-й отряды.

    Видно, как гитлеровцы роют траншею. По команде партизаны открыли огонь. Враги явно не ожидали такого, ведь обычно мы нападали на гарнизоны ночью. Внезапность обеспечила нам успех. Петр Лаппо и Геннадий Грозберг по кювету подкрадываются к вражескому пулемету. Остается уже немного. Павел Булыгин подхватил свой пулемет и хотел перебежать улицу, чтобы прикрыть товарищей. Но упал. Петр Лаппо подполз к раненому и утащил его вместе с пулеметом в безопасное место. Пули свистят над головой. Грозберг бросил гранату, но она не достигла цели. Вперед рванулся Александр Зезюлин и тут же мертвым упал на землю. Василий Бучко тяжело ранен. К нему подоспел Леонид Рудниченко, но было поздно. Так и лежал Василий, прижав к себе противотанковую гранату. Леонид тихонько взял её и изо всех сил бросил. Вражеский пулемет утих. Григорий Масленников своими пулеметными очередями отрезал фашистам путь в крайний дзот.

    К самой амбразуре дзота подскочил Павел Воробьев. Все удивились, когда в его руках увидели обыкновенный молот. Партизан размахнулся и ударил по стволу вражеского пулемета. Огонь прекратился. На смельчака набросилось несколько фашистов. Но Воробьев, словно сказочный богатырь, размахивал тяжелым молотом. Вдруг он круто повернулся и начал оседать на землю. Тяжело ранен в руку Николай Латушкин.

    Дан сигнал к отходу. Петр Лаппо, Геннадий Грозберг, Петр Кругликов, Сергей Мансуров, Андрей Новицкий, Иван Деревяшкин прикрывают отходивших партизан. Тело Воробьева не удалось унести, так как со второго укрытия враг продолжал вести прицельный огонь, да и в Павловичи спешили гитлеровцы из Круглого и Шепелевич.

    Повозки с ранеными партизанами двинулись в направлении деревни Падор, возле которой был наш аэродром. Сопровождать раненых поручено врачу Никите Чигирю и фельдшеру Владимиру Максимовичу Протасевичу. Они внимательно наблюдают за состоянием каждого. Особенно тяжело Николаю Латушкину. Разрывная пуля угодила ему выше локтевого сустава и перебила почти все кровеносные сосуды руки. Наложением тугой повязки не удалось остановить кровотечение. Протасевич вынужден на ходу наложить жгут. Превозмогая боль, Николай смотрит на фельдшера, как бы спрашивая о своей дальнейшей судьбе. Что может ответить Владимир? Он хорошо знает, что только своевременная ампутация руки может спасти жизнь боевого парня.

    Петр Кругликов, Константин Головков, Владимир Иваньков и Леонид Рудниченко несут тело Василия Прокофьевича Бучко. Это был смелый разведчик и подрывник. На его счету три пущенных под откос эшелона. Многое сделал Бучко по разложению вражеских гарнизонов, за что в конце 1942 года награжден орденом Красной Звезды.

    22 августа гитлеровцы хоронили Павла Воробьева. Немецкий офицер построил солдат и произнес речь над телом партизана:

    «Только русские люди могут так драться со своими врагами. Если бы каждый пятый наш солдат имел столько мужества, как этот герой, то Германия не проиграла бы войны никогда. Учитесь у этого русского парня, поклонитесь ему...»

    Враги отдали воинские почести Павлу Воробьеву. Наши разведчики наблюдали с опушки леса и никак не могли понять, что творят недобитые гитлеровцы.

    Потом перебежавший к нам полицейский рассказал, о чем говорил немецкий офицер во время похорон Воробьева.

    Полностью разбить гарнизон не удалось, но врагу был нанесен большой ущерб. Гитлеровцы вынуждены были оставить Павловичи.

    Друкуецца са скарачэннямі па кн.: Жунин С.Г. От Днепра до Буга. Мн., 1974.
С. 111-112, 177-179.

ЗАПІСКІ КАМБРЫГА

3 успамінаў Г.А.Кірпіча, былога камандзіра партызанскай брыгады «Чэкіст», якая дзейнічала на тэрыторыі Круглянскага раёна

ЗАБОЙСТВА КАМЕНДАНТА КРУГЛЯНСКАГА ГАРНІЗОНА

Людзі пастаянна прыбывалі ў атрад групамі і паасобку, са зброяй і без яе, і цераз месяц атрад «Чэкіст» налічваў ужо 200 чалавек. Былі ў ім роты, узводы і аддзяленні. Мноства задач стаяла перад намі, але адной з першых быў разгром нямецка-паліцэйскіх участкаў і гарнізонаў. Вельмі ўжо спакойна адчувалі яны сябе на нашай зямлі. Нямала злачынстваў было на рахунку каменданта Круглянскага гарнізона, і калі мы даведаліся, што ён выязджае са сваёй перакладчыцай у вёску Дубрава, вырашылі знішчыць яго. Выканаць гэту аперацыю ўзяўся Рыгор Іваноў. Суткі прасядзела яго група ў снегавой засадзе. Нарэшце паказалася легкавая аўтамашына. З першага ружэйна-кулямётнага залпа шафёр і камендант былі забіты, машына завалілася ў кювет. Камендант не паспеў нават схапіцца за кабуру пісталета, у шафёра быў аўтамат. Групе дасталіся трафеі.

***

ВЫЗВАЛЕННЕ АРЫШТАВАНЫХ

    ... Наш сувязны Віктар Часцякоў паведаміў аднойчы пра арышт патрыётаў з вёскі Літоўск Машы Венядзіктавай, Рыгора Прохарава, Веры Даніленка, Зінаіды і Валянціны Прохаравых, Лідзіі Ганчаровай. Мы сталі абмяркоўваць, як вызваліць іх з бяды. Вырашылі, што двое партызан адправяцца да сваякоў арыштаваных, а тыя, узяўшы больш сала, яек, самагонкі, пойдуць у Круглае і пагавораць з вартаўнікамі. «Многія з іх – жыхары навакольных вёсак, значыць, і дзяўчат ведаюць, - сказаў я. – Пажадана таксама сустрэцца і паспрабаваць улагодзіць Вярціхоўскага».

    Аднак на наступны дзень сваякі вярнуліся ні з чым. Да арыштаваных не дапускаюць, перадачы не прынялі. Трымаюць у розных камерах, катуюць. Вярціхоўскі і Сямён Дзякаў адмовіліся размаўляць з жанчынамі. Але мы не адступілі. Вырашылі павесці атаку толькі на Вярціхоўскага і Дзякава і папярэдзіць, што калі што-небудзь здарыцца з нашымі таварышамі, то ім абодвум не здабраваць. Зноў сабралі прадукты, больш тысячы рублёў грошай, і старэйшая сястра Машы Венядзіктавай Тоня разам з цёткай Еўдакіяй зноў адправіліся ў Круглае. Не адразу была дасягнута згода з Вярціхоўскім і Дзякавым. Нарэшце яны здаліся. Пры кожнай сустрэчы з нямецкім камендантам пераконвалі яго, што моладзь ніякіх адносін да партызан не мае. Збіраліся яны, як было заведзена, на вечарынкі. Верагодна, на каменданта ўсё ж гэта падзейнічала, таму што Вярціхоўскі і Дзякаў, рызыкуючы галавой, узялі арыштаваных на парукі. Усіх, акрамя Машы, выпусцілі. Збітых, ледзь жывых, сваякі павезлі іх дадому.

    Праз некалькі дзён Вярціхоўскі перадаў праз Тоню, што пры пераводзе ў агульную турму Машы Венядзіктавай будуць устроены ўцёкі. Патрэбны транспарт. У той дзень Ягор Салохін з раніцы дзяжурыў з канём на ўсходняй ускраіне Круглага. Нарэшце ў канцы вуліцы паказалася калона арыштаваных. Канвойных не было, толькі збоку ішоў Вярціхоўскі.

    — Бяжы налева, - шапнуў ён Машы, якая ішла крайняй у шарэнзе.

    Выбраўшы зручны момант, яна шмыгнула ў нечы двор, потым пабегла па агародах. Сястра і Ягор Салохін пасадзілі яе на фурманку і паехалі на Ластаўкі.

    Ад катаванняў памерла Зінаіда Прохарава, Маша Венядзіктава больш двух тыдняў не ўставала з ложка. Пасля выздараўлення дзяўчына па яе настойлівай просьбе была залічана ў разведвальную групу атрада.

    Пасля падзей у Літоўску ў атрад прыйшлі Ягор Салохін, старэйшыя браты Зіны Прохаравай Рыгор і Ягор, сястра Ніна, Ягор Ганчароў, Ліда Ганчарова і яе брат Сяргей, Мікалай Ганчароў, Ніна Радзькова, Галіна і Уладзімір Собалевы, Вера Даніленка, Віктар Купрыянаў і многія іншыя. З вёскі Літоўск ні адзін чалавек не пайшоў служыць ворагу.

***

НАПАДЫ НА ВАРОЖЫЯ ВОЛАСЦІ

    Дзень прыезду ў атрад груп Севасцьянава, Галіцына, Семдзянкіна і Крэнева быў адзначаны тым, што мы вырашылі не марудзячы зрабіць напады на некалькі слабых валасцей. Прыбыўшым даручалася разграміць воласць і масламалочны пункт у Варанцэвічах, управу ў Зубаве Талачынскага раёна.

    Мы з Івановым, Салафутдзінавым і Рабініным узялі групу аўтаматчыкаў, ручны кулямёт і з наступленнем цемнаты пайшлі на Альшаніцкую воласць Круглянскага раёна. Падышоўшы да дома, у якім знаходзіліся паліцыя і ўправа, мы абяззброілі вартавога, які не аказаў ніякага супраціўлення. Паліцаі, якія спалі ў памяшканні, ачухаліся тады, калі іх вінтоўкі і ручны кулямёт былі ўжо ў нашых руках. Мы забралі дакументацыю, знішчылі тэлефонную сувязь і загадалі паліцэйскім да раніцы не выходзіць з дома. Вартавога ўзялі з сабою ў якасці правадніка і направіліся да дома бургамістра. Голас паліцэйскага гаспадыня ведала і адразу адчыніла дзверы. На стале стаялі пустыя бутэлькі, рэшткі закускі.

    — Дзе гаспадар? — спытаў я.

    — Ён павячэраў і пайшоў з паліцэйскімі, — адказала гаспадыня.

    Яго сапраўды нідзе не было, ўсюды абшукалі. Аднак у шафе найшлі перапалоханага мужчыну ў пацёртым салдацкім абмундзіраванні.

    — Як цябе завуць?

    — Барыс Рыгоравіч Трынза, - з цяжкасцю адказаў ён.

    Гэтага салдата, які адстаў ад сваёй часці, бургамістр зрабіў сваім батраком.

    — Пойдзеш да нас у атрад?

    — Пайду! — адразу ж згадзіўся ён.

    Больш мы бургамістра не шукалі і пайшлі. Барыс Трынза аказаўся талковым, сапраўдным байцом.

    Групы Севасцьянава, Галіцына, Крэнева і Семдзянкіна таксама паспяхова выканалі заданне. У атрад яны прынеслі зброю, боепрыпасы, а таксама малочныя прадукты. Абсталяванне сепаратарнага пункта вывелі са строю.

    У атрад усё прыбывалі людзі. З вёскі Аглоблі Круглянскага раёна прыйшлі маладыя хлопцы і дзяўчаты пад кіраўніцтвам баявой камсамолкі Грушэцкай. Яна адразу папрасілася ў разведвальную групу і ў далейшым выконвала самыя складаныя заданні.

***

АПЕРАЦЫЯ «ЕЛЬКАЎШЧЫНА»

    Наша разведка данесла пра намеры нямецкага камандавання выступіць супраць партызан. Мы вырашылі з боку Круглага ў вёсцы Елькаўшчына блакіраваць буйны нямецка-паліцэйскі гарнізон, з-за якога мы не маглі выставіць заставу бліжэй да Круглага і гэтым у нейкай меры адгарадзіць сябе ад нечаканасцей.

    I вось праз колькі дзён пасля прыняцця прысягі ў ноч на 21 чэрвеня 1942 г. мы выставілі на дарозе з боку Круглага заслон, каб не дапусціць падыходу падмацавання да Елькаўшчынскага гарнізона. Ведаючы, што ён размешчаны ў памяшканні сярэдняй школы, размеркавалі паміж сабою ўчасткі, і на досвітку гарнізон быў накрыты. Бой працягваўся не больш як 40 мінут. Начальнік гарнізона Шульц паспрабаваў уцячы ў Круглае, але натрапіў на засаду. Частка гарнізона была знішчана, а 17 гітлераўцаў партызаны выцягнулі з гары і хлявоў. З нашага боку двое партызан былі паранены. Мы паклалі іх на фурманкі, сабралі трафеі. Было шэсць гадзін раніцы. Я даў адбой, і ўсе адправіліся ў размешчаную ў трох кіламетрах вёску Дубрава. Не паспелі мы падысці да лагера, як прыбыўшая конная разведка далажыла: з Круглага накіроўваецца ў Елькаўшчыну вялікая калона гітлераўцаў. I як бы ў пацверджанне – гарматныя залпы. Высока над намі праляцелі снарады і ўзарваліся ў лесе. Я даў каманду, каб артылерысты ў адказ далі два стрэлы з гармат, а разведчыкаў паслаў сачыць за далейшым рухам ворага. Вярнуўшыся, яны паведамілі, што гітлераўцы далей не пайшлі. Загадалі насельніцтву пахаваць забітых, сваіх параненых завезлі ў Круглае.

    Так мы знішчылі гэтае асінае гняздо, абясшкодзілі ўчастак і стварылі сабе бяспечны напрамак з боку Круглага.

***

НАРАБАВАНАЕ ВЯРНУЛІ СЯЛЯНАМ

Неяк на досвітку пад’ехаў да штаба Мамадалі Тапівалдыеў і далажыў, што ў вёску Рублеўск з Круглага выехалі на фурманках чалавек пяцьдзесят гітлераўцаў, мабыць, рабаваць сялян. Было вырашана даць бой пры выездзе з вёскі, каб пазбегнуць пажараў і ахвяр з боку жыхароў. Туды была выслана група партызан і кавалерыйскі эскадрон пад камандаваннем Шамарына і Севасцьянава.

Гітлераўцы, разрабаваўшы вёску, вывелі абоз на дарогу. Прапусціўшы іх у размяшчэнне засады ў лесе, партызаны адкрылі агонь. Рабаўнікі, адстрэльваючыся, кінуліся наўцёкі. Палавіна варожай калоны знайшла ў гэтым лесе сваю пагібель, астатнія, кінуўшы абоз, разбегліся. Мы заехалі ў вёску, раздалі людзям іх рэчы, а потым адправіліся ў ле вылоўліваць свіней, гусей і курэй, збіраць трафеі.

***

НА НАШ БОК

Працуючы супраць фашысцкай разведкі, мы ставілі перад сабой задачу – разлажыць абвераўскія фарміраванні. Маючы даныя, дзе, калі і з якога кантынгенту ствараліся гэтыя фарміраванні, мы адразу ўладкоўвалі туды свайго чалавека, які пачынаў актыўна дзейнічаць. Атрымаўшы звесткі, што для барацьбы з партызанамі ў Круглянскай МТС размясціўся батальён, сфарміраваны з ліку ваеннапалонных байцоў і камандзіраў Чырвонай Арміі, мы напісалі ім пісьмо, размножылі яго і паўсотні экзэмпляраў адправілі цераз камсамольцаў Палякова, Цітову і Новікаву ў батальён. Хутка цераз Цітову атрымалі адказ, што яны згодны на перагаворы. Стаяў подпіс старшага лейтэнанта Чырвонай Арміі Крымцова. Сустрэчу назначылі ў вёсцы Пасырава ў доме Марыі Рыльковай. Але здарылася непрадбачанае. Іван Віктаравіч Кулікоў, які вяртаўся з задання, са сваімі пяццю разведчыкамі выйшаў да вёскі Пасырава, дзе павінна была адбыцца сустрэча з Крымцовым. Не ведаючы пра нашу дамоўленасць і заўважыўшы, што з боку Круглага рухаецца дзесяткі два ўзброеных людзей, ён зрабіў засаду. Перабежчыкі іх заўважылі і адышлі ўбок. Кулікоў, вырашыўшы, што праціўнік хоча зайсці да яго з фланга, зняўся са свайго паста. Да гэтага месца падышоў са сваімі байцамі камандзір 1-га атрада Іваноў, які павінен быў сустрэцца з Крымцовым. Але той, убачыўшы яшчэ адну групу партызан, западозрыў падман і вярнуўся ў гарнізон.

Кулікова прыйшлося пакараць за «самадзейнасць», якая зусім не ўваходзіла ў яго задачу, а Крымцову растлумачыць, чаму і як адбылася памылка. Усё гэта заняло шмат часу, і толькі 13 мая 1943 г. адбыўся пераход да нас былых ваеннапалонных. Група з 13 чалавек была ўзброена ручным кулямётам, аўтаматамі, вінтоўкамі. Узначаліў яе Іван Міхайлавіч Крымцоў, які меў ваенную адукацыю. У пачатку вайны ён трапіў у палон і знаходзіўся ў Польшчы ў лагеры ваеннапалонных. У лютым 1943 г. ён завербаваўся ў РОА, каб вырвацца з-за калючага дроту. Сваім аднадумцам у «Валі» ён напісаў пісьмо, і тыя праз некалькі дзён таксама групамі прыбылі ў нашы атрады.

***

У ДРУЖБЕ 3 ФРАНЦУЗАМІ

    У населеным пункце Новае Палессе Круглянскага раёна фашысцкае камандаванне размясціла гарнізон з ліку французскага легіёна пад камандаваннем нямецкага маёра Шварцмана. Дыверсійнай групе Назарава, пераўтворанай у атрад, была пастаўлена задача весці назіранне і кантроль за праціўнікам і аб усім заўважаным дакладваць у штаб брыгады. Мы разумелі, што гітлераўцы пашыралі свае гарнізоны і ўмацоўвалі іх, каб перашкаджаць партызанам з’яўляцца ў населеных пунктах. Наш атрад размясціўся лагерам паміж непраходным балотам і ракой Аслік. Адзіны шлях старанна праглядваўся праціўнікам, таму рух атрада ажыццяўляўся толькі ноччу. Французскія легіянеры сваёй разведкі не вялі, засад на шляху партызан не рабілі. Жылі замкнёна. Неяк атрад Назарава прайшоў удзень. Французы яго бачылі, аднак страляць не сталі. Тады камандзіру было дадзена заданне ўстанавіць цераз мясцовых жыхароў сувязь з французамі і схіліць іх на наш бок. Аднойчы на праваслаўных могілках хавалі старога. Нашы разведчыкі падышлі да сялян, сярод якіх былі два французы ў нямецкай форме. Яны заўважылі партызан і, разумеючы, хто яны такія, узялі пад казырок. Нашы адказалі кіўком галавы. Французы адразу зніклі. Частка французскага гарнізона знаходзілася на ўскраіне вёскі ў вялікім доме, абнесеным плотам і насыпам, па вуглах – 4 агнявыя кропкі з байніцамі. Праз тры дні оперупаўнаважаны атрада Р.Я.Карпушэнка ўзяў трох аўтаматчыкаў і пайшоў на сустрэчу .з французамі. Французы перадалі партызанам 4 скрыні патронаў, 38 гранат, два партатыўныя радыёпрыёмнікі і 4 ленты для перадатчыка. Старшы іх групы растлумачыў, што «ўсё гэта спісана на барацьбу з партызанамі»... Дамовіліся аб новым спатканні, але яно не адбылося. Потым цераз перабежчыкаў стала вядома, што маёр Шварцман, западозрыўшы французаў у сувязі з партызанамі, прыгразіў салдатам перадачай ваеннаму трыбуналу і расстрэлам. У пачатку красавіка 1944 г. на назіральны пункт атрада прыбег французскі сувязны капрал Салмаран і папрасіў сустрэчы з камандаваннем атрада. На могілкі прыйшлі Карпушэнка з Драбковым. Салмаран паведаміў, што вышэйшае камандаванне здагадалася пра сувязь легіёна з партызанамі і правядзе замену саставу гарнізона. Замена павінна прыбыць раніцай наступнага дня, яе будуць суправаджаць гітлераўцы з бронемашынай. Але з гітлераўцамі будуць ісці і французы, значыць, трэба страляць так, каб не забіваць суайчыннікаў і даць ім магчымасць уцячы. «А яны ў партызан страляць не будуць», - сцвярджаў Салмаран. Увесь атрад на досвітку 4 красавіка залёг у засадзе на паўночна-заходняй ускраіне вёскі Старое Палессе. Праціўнік з’явіўся ў 11 гадзін з боку Слаўнага. Бой працягваўся каля паўгадзіны. Гітлераўцы кінуліся наўцёкі, пакінуўшы на полі бою забітых і параненых. Падняўшы над галавою зброю, 8 чалавек перабеглі да нас. Нам дасталіся багатыя трафеі.

    З дапамогай перабежчыкаў сувязь з Новапалескім гарнізонам не перапынялася. I зноў западозрыўшы легіён у сувязі з партызанамі, немцы паспрабавалі замяніць яго. Мы зноў зрабілі засаду. Французы, не прыняўшы бою, пакінулі фурманкі з прадуктамі харчавання, зброю, боепрыпасы і разбегліся. 6 чалавек перайшлі да нас у атрад. Гэта ўсё было вясной 1944 года. У тыя дні разам з поспехамі ў баях у нас былі і няўдачы. Маладыя партызаны Захарчанка і Міцін адправіліся ў штаб брыгады разам з Міхаілам Івановым, сакратаром райкома камсамола. Перайшоўшы раку Аслік каля вёскі Хватаўка, яны натрапілі на нямецкую разведку. Завязаўся бой. Адступаючы да лесу кароткімі перабежкамі, юнакі адстрэльваліся. Але вось упаў паранены разрыўной куляй у калена Валодзя Міцін. Паўзці ён не мог і крыкнуў таварышам:

    — Уцякайце ў лес, я прыкрыю!

    Гітлераўцы напусцілі на яго аўчарку. Але Валодзя чаргой з аўтамата забіў яе. У Захарчанкі і Іванова патроны былі на зыходзе, яны не маглі падпаўзці, каб забраць таварыша. Гітлераўцы зразумелі гэта і пачалі весці агонь не па Валодзю, а па Іванову і Захарчанку. Міціна схапілі жывым. Пакуль таварышы прабеглі восем кіламетраў да штаба, ворагі паспелі сабраць трупы і параненых і адправіцца ў вёску Эсьмоны. Партызанам не ўдалося дагнаць і перахапіць гітлераўцаў. Мы не змаглі потым знайсці і Міціна, адны казалі, што ён атруціўся, другія – памёр ад заражэння крыві. Усякі раз трагічныя падзеі выклікалі ў людзей жаданне яшчэ мацней біць ворага.

***

АПОШНІЯ БАІ НА КРУГЛЯНШЧЫНЕ

    Быў канец чэрвеня. Мы ўжо ведалі, што наступленне Чырвонай Арміі ідзе па ўсім фронце і што Віцебская групоўка акружана і склала зброю. Увечары 26-га чэрвеня з 1-га атрада прыбылі сувязныя і далажылі, што захоплена варожая разведка з 12 гітлераўцаў. Яны абяззброены і знаходзяцца пад аховай у вёсцы Заазер’е. Мы адразу далі для нашых авіятараў шыфроўку: «2 зялёныя ракеты пакажуць напрамак, куды рухаюцца варожыя войскі. Пазіцыі пакуль вырашылі не мяняць».

    Раніцай разведка 60-га атрада далажыла, што з боку вёскі Цяцерына рухаецца два батальёны гітлераўцаў. Магчыма баявая ахова.

    — Перадайце Крэневу, — сказаў я. — Хай прапускае і чакае, пакуль пройдзе ўся дывізія.

    Мінут праз сорак з’явіўся праціўнік за 300 метраў ад нашых пазіцый. Мы кулямётным агнём прыкавалі яго да зямлі. Гітлераўцы таксама адкрылі агонь і сталі адыходзіць у нізіну. Аднак хутка падышлі буйныя варожыя сілы 78-й і 286-й дывізій і пачалі біць па ўзлеску з мінамётаў. Мы маўчалі. Тады праціўнік, вырашыўшы, што мы пайшлі, сабраў калону і зноў стаў рухацца па тракце. Частка салдат аддзялілася і рухалася да Фатаўкі. Адтуль загаманілі аўтаматы і кулямёты. Мы таксама адкрылі агонь з усіх відаў зброі. Радыстка далажыла ў Цэнтр, што ў нас ідзе бой з эсэсаўскай дывізіяй. Праціўнік тым часам з артылерыі пачаў гарматны абстрэл нашых пазіцый. З боку Шапялевіч усё прыбывалі і прыбывалі варожыя войскі, машыны, артылерыя, фурманкі. Гітлераўцы зноў пачалі рухацца ў нашым напрамку, адкрыўшы артылерыйскі агонь. Я загадаў біць з мінамётаў. Раптам у небе з’явіліся нашы самалёты. Адну за другой мы далі ў напрамку праціўніка зялёныя ракеты. I савецкія пілоты пачалі бамбіць гэта скопішча фашысцкіх войск. Загарэліся машыны, запрэжаныя ў фурманкі коні кідаліся да абочыны, гарматы перакульваліся. Самалёты прайшлі на брыючым палёце, паліваючы ворагаў агнём. Поле ператварылася ў вялізны вогненны кацёл. Самалёты мяняліся, а мы працягвалі ракетамі ўказваць ім напрамак. Раптам ад адной з машын аддзяліўся невялікі скрутак і ўпаў за некалькі метраў ад нас. Нам удалося дабрацца да яго і раскрыць. Там быў вымпел з надпісам: «Таварышы партызаны! Каб пазбегнуць бамбардзіроўкі сваіх, мяняйце пазіцыі, вызваліце тракт!» Некаторыя атрады прыйшлося адвесці ў лес, застаўся толькі пост назірання. Бой заціх. Карыстаючыся тым, што праціўнік ноччу ў лес не сунецца, у 5-м атрадзе запалілі невялікія вогнішчы. Аднак лётчыкі з «У-2» спусціліся да самых верхавін дрэў і пракрычалі:

    — Тушыце вогнішчы, а то і вас будзем бамбіць!

    Вогнішчы адразу патушылі. Разам з Сімдзянкіным і Назаравым, узяўшы аўтаматчыкаў, мы ціха падышлі на ўзлесак, дзе пакінулі свой сакрэт.

    — Што-небудзь заўважылі? — спытаў я байцоў назірання.

    — Нейкі ціхі незразумелы шорах на дарозе, — адказалі яны.

    Верагодна, гітлераўцы асцярожна рухаліся па дарозе. З узыходам сонца мы зноў выйшлі на ўзлесак і ўбачылі, што атрад Якімава ўжо гаспадарыць сярод пакінутых праціўнікам машын, перакуленых гармат. Вакол валялася зброя, забітыя коні. Знайшлася нават машына са спраўнай рацыяй. Усё поле было ўсеяна трупамі гітлераўскіх ваяк.

    Мы пакінулі атрады збіраць трафеі. Назараў паехаў у бок Слаўнага і сустрэўся з галаўным батальёнам 2-га гвардзейскага бранятанкавага корпуса генерал-лейтэнанта Героя Савецкага Саюза А.С.Бурдзейнага. Назараў далажыў, хто ён, і паведаміў, што недалёка знаходзіцца штаб брыгады «Чэкіст». Генерал-лейтэнант пажадаў сустрэцца з партызанскім камандаваннем, Назараў паехаў наперад, каб папярэдзіць. Мне стала не па сабе: атрадаў няма ў зборы, адны адпачываюць, другія заняты трафеямі. Загадаў тэрмінова выклікаць Севасцьянава і Якімава. Яны не паспелі яшчэ пад’ехаць, а я ўжо чую, што пад’ехала бронемашына. Мы выйшлі з Назаравым насустрач гасцям, усё яшчэ не верачы, што злучыліся з часцямі Чырвонай Арміі. З першага, галаўнога, танка выйшаў генерал А.С.Бурдзейны, з другога – яго намеснік і ад’ютант. Я далажыў:

    - Таварыш генерал-лейтэнант! Атрады партызанскай брыгады «Чэкіст» пасля сутачных баёў з 286-й і 78-й дывізіямі праціўніка знаходзяцца на адпачынку. Камандзір брыгады палкоўнік Кірпіч.

    Генерал зрабіў крок наперад, і мы абняліся. Я дапоўніў даклад, паведаміў, што асноўная база штаба знаходзіцца ў шасці кіламетрах адсюль, што 1-му атраду даручана выйсці да Шклова і інш. Генерал Бурдзейны папрасіў выдзеліць людзей, каб яны дапамаглі адрамантаваць мост цераз Бярэзіну. Было вылучана 200 найбольш моцных і вынослівых партызан. Мы развіталіся. Крыху пазней была яшчэ адна сустрэча з часцямі 2-га Беларускага фронту, пры ўступленні ў г. Шклоў. Мы рухаліся да яго па маршруце Шапялевічы-Цяцерына-Круглае. Начны прывал зрабілі на лузе каля в. Шчацінкі. У другой палавіне дня без бою ўступілі ў Шклоў. Тут я і сустрэўся са сваім даваенным саслужыўцам па Брэсцкім пагранатрадзе Дз.Ц.Федарэнкам. У Шклове мы атрымалі звесткі ад аператыўнага аддзела 2-га Беларускага фронту аб тым, што ў лясах нашай зоны хаваюцца генералы і афіцэры 4-й арміі групы «Цэнтр» фельдмаршала Э.Буша і афіцэры эсэсаўскіх дывізій генерала Ф’югенса. Яны разбегліся, пакінуўшы войскі без усякага кіравання, калі партызанскія атрады перарэзалі шляхі адыходу. Чыгунка не працавала, а аўтамагістраль знаходзілася пад ударамі нашай авіяцыі. Вось яны і аселі ў лясах. Нас папрасілі вылучыць у дапамогу аператыўнікам байцоў для прачысткі гэтых масіваў. У шахаўскі лес мы тэрмінова выслалі сваіх партызан. Яны пра ўсё павінны былі дакладваць конным сувязным, а злоўленых афіцэраў дастаўляць пад канвоем у райцэнтр. Тут ужо была аператыўная група з аддзела 2-га Беларускага фронту. Трое сутак партызаны займаліся гэтай адказнай аперацыяй, якая завяршылася паспяхова.

ДНІ ТРЫВОЖНАЙ МАЛАДОСЦІ

3 успамінаў А.І.Зямсковай, былой партызанкі 30-га асобнага атрада 8-й Круглянскай брыгады

У верасні 1942 г. я, васемнаццацігадовая дзяўчына, пайшла ў партызанскі атрад, бо заставацца ў вёсцы было небяспечна. Два мае браты разам з Сяргеем Мансуравым пайшлі ў атрад да С.Жуніна першымі. Хаваўся па лясах і мой бацька. Аднойчы, калі нікога не было дома, у вёску ўварваўся паліцэйскі атрад. Здраднікі падпалілі нашу хату. Сабраліся мы ноччу ўсёй сям’ёй каля пажарышча і вырашылі, што ў вёсцы застанецца толькі маці з малой сястрой, а наша месца ў партызанах. Так пачалося маё партызанскае жыццё. Мужчыны хадзілі ў разведку, узрывалі эшалоны, а мы, дзяўчаты, працавалі на кухні, мылі бялізну, шылі адзенне, даглядалі параненых. У вольныя гадзіны бегала да падрыўнікоў – у гэты час у партызанскіх атрадах ужо з’явіліся першыя жанчыны-падрыўнікі, сярод іх Варвара Градзюшка і Соф’я Леановіч. А з вясны 1943 г. пачала і я хадзіць на чыгунку. У нашу групу падрыўнікоў уваходзілі Валодзя Радзівілаў, Грыша Салянкоў, Ваня Баранаў, Іосіф Мачульскі. Заданне было такое – узрываць не менш аднаго эшалона ў месяц. Мы старанна рыхтаваліся, З нецярплівасцю і кожны раз з вялікім хваляваннем ішлі на чыгунку. За дзень праходзілі 40-50 кіламетраў. Да чыгункі прабіраліся так, каб не трэснула пад нагой галінка, не зварухнуўся куст, не ўзляцела напалоханая птушка. Выбіралі месца і чакалі. Чулі, як падыходзілі і размаўлялі вартаўнікі. Калі тыя ліхтарыкамі высвечвалі кусты, дзе мы ляжалі, здавалася, што ім было чуваць, як б’юцца нашы сэрцы. Смерць хадзіла побач. Але кожны раз радасныя і вясёлыя вярталіся мы ў лагер і нецярпліва чакалі разведку, якая назаўтра дакладвала, з чым быў эшалон. 12 эшалонаў было пушчана пад адхон у аперацыях, дзе ўдзельнічала я. Чатыры на маім асабістым рахунку. Радзіма высока ацаніла дзейнасць партызан. Мне быў уручаны ордэн Чырвонай Зоркі і пяць медалёў. Прайшлі гады. Прытупіўся боль страт. Але ў памяці назаўсёды засталіся дні трывожнай маладосці.

ШТЫКОМ I ПЯРОМ

3 успамінаў былога рэдактара падпольнай газеты «Партызанскі шлях» І.С.Ігнатовіча

Да пачатку 1943 г. партызанскі рух на Магілёўшчыне прыняў усенародны характар. На тэрыторыі Круглянскага раёна, дзе дзейнічала 8-я Круглянская партызанская брыгада, быў створаны падпольны райком партыі на чале з П.С.Новікавым. У той час я быў палітруком у 8-м партызанскім атрадзе. Аднойчы майскай раніцай Новікаў і начальнік асобага аддзела Д.Чагін зайшлі ў наш атрад і запрасілі мяне ў штабную палатку. Яны прапанавалі мне рэдагаваць падпольную раённую газету. Гэта прапанова спачатку здалася мне малаверагоднай і неажыццявімай. На той час не было ні друкарскага абсталявання, ні вопыту газетнай работы. Аднак газету патрэбна было выпускаць, і ў канцы мая 1943 г. выйшаў першы нумар падпольнай газеты «Партызанскі шлях». Такую назву мы далі ў процівагу гітлераўскаму выданню-падбрэхічу «Новы шлях», газеце, якая выдавалася ў Барысаве і распаўсюджвалася на тэрыторыі дыслакацыі нашай брыгады. Сваёй друкарні ў нашай брыгадзе не было, таму першы нумар газеты надрукавалі ва Усакінскіх лясах Клічаўскага раёна ў друкарні абласной падпольнай газеты «За Радзіму». У далейшым «Партызанскі шлях» друкаваўся ў лясной друкарні Шклоўскага райкома партыі.

Выхад падпольнай газеты меў вялікае значэнне. У кожным нумары змяшчаліся зводкі Саўінфармбюро. З газеты насельніцтва акупіраванай тэрыторыі ведала пра ўсе падзеі на франтах і пра барацьбу народных мсціўцаў. Газеты і лістоўкі засылаліся таксама і ва ўсе варожыя гарнізоны, у выніку чаго многія паліцаі пачалі пераходзіць на бок партызан. Акрамя раённай газеты ў некаторых партызанскіх атрадах выпускаліся напісаныя ад рукі баявыя лісткі і нават часопісы. У 8-м партызанскім атрадзе ў 1943-44 гг. выпускаўся свой рукапісны часопіс «Баявыя гады», які быў добра ілюстраваны мастакамі атрада Г.Бярозавым, Ф.Красновым, У.Іванчуком. Трэці нумар «Баявых гадоў» за 1944 г. быў прысвечаны Міжнароднаму жаночаму дню 8-га Сакавіка. У артыкуле «Патрыёты» расказвалася пра баявыя дзеянні партызанак атрада, пра тое, як яны даглядаюць параненых, удзельнічаюць у баявых аперацыях. Называліся прозвішчы Марыі Саўчынай, Леаніды Ламака, Кацярыны Касачовай, Паліны Глінко. Значнае месца ў часопісе было адведзена адважным падрыўнікам Соф’і Леановіч і Варвары Градзюшка, якія да гэтага часу пусцілі пад адхон па 9 варожых эшалонаў. Акрамя таго, Варвара Градзюшка ўзарвала ў Барысаве вадакачку. На старонках часопіса распрацоўваліся таксама пытанні партызанскай тактыкі. У артыкуле «Ствараць ініцыятыўныя групы» гаварылася, што неабходна ствараць рухомыя ініцыятыўныя групы па 6-10 чалавек, якія могуць добра маскіравацца, непрыкметна падысці да варожых аб’ектаў, нанесці раптоўны ўдар і адысці без страт. Гэтае палажэнне падмацоўвалася канкрэтнымі прыкладамі. Ініцыятыўныя групы Досава і Рэзнікава не раз выходзілі пераможцамі ў сутычках з намнога большымі сіламі ворага. Партызанскі падпольны друк адыграў важную ролю ў барацьбе з ворагам у яго тыле.

БРАТЫ ДРАБКОВЫ

3 успамінаў камандзіра 28-га атрада Круглянскай ВАГ А.А.Інякіна

У групе палонных паліцаяў быў брат нашага разведчыка Драбкова Сцяпана, які за свайго брата-паліцая даў падпіску, што значыць паручыўся. Верных гітлераўцам паліцаяў і тых, што здзекаваліся над людзьмі, партызаны расстралялі, а астатніх узялі ў атрад. Расстрэлу падлягаў і Драбкоў Якаў, але, паколькі за яго паручыўся брат-партызан, мы яго ўзялі ў партызаны. Былых паліцаяў у свой лагер мы з месяц не дапускалі, каб праверыць іх надзейнасць. Якаў Драбкоў быў пераведзены ў падрыўное аддзяленне. Там ён прабыў каля двух тыдняў. Не спадабалася паліцаю партызанскае жыццё. Аднойчы падрыўнікі вярталіся з задання і на ўзлеску, каля в. Зялёная Рошча, вырашылі адпачыць, а Драбкова пакінулі вартавым. У гэты час ён і збег у нямецкі гарнізон. Там яго арыштавалі і пасадзілі ў турму. Напэўна, давер у гітлераўцаў ён страціў і пасля гэтага нідзе не паяўляўся.

А яго брат Сцяпан з-за гэтага выпадку страціў давер у партызан. Таму быў пераведзены з разведкі атрада ў трэцюю роту. Некалькі разоў адпрошваўся, каб расстраляць свайго брата, але яго не адпускалі. Месяцы праз два ён адпрасіўся дадому наведаць сваю сям’ю. Калі прыйшоў дамоў, быў вельмі расхваляваны (са слоў яго жонкі). У такім стане ён, узброены, пайшоў у нямецкі гарнізон на пошукі свайго брата, якога хацеў забіць як здрадніка. Але калі падышоў да гарнізона, варожыя вартавыя забілі яго.

АБ СЯБРАХ-ПАРТЬІЗАНАХ

3 успамінаў партызанкі атрада № 36 В.І. Падчуфаравай-Шэршынай

Калі пачалася вайна, я скончыла 9 класаў у г. Тула. Пасля разгрому гітлераўцаў пад Масквой нас, камсамольцаў, выклікалі ў абком партыі г. Тула і сказалі, што пашлюць вучыцца. Куды, ніхто не ведаў. У сакавіку-красавіку 1942 г. нас нарэшце адправілі ў Маскву, дзе мы даведаліся, што будзем вучыцца ў дыверсійнай школе, якая знаходзілася каля станцыі метро «Сакольнікі». У дыверсійнай школе была моладзь (камсамольцы) амаль з усіх гарадоў краіны. Нас у групе было чалавек 10. Жылі дружна, спадзяваліся, што ў тыл ворага нас усіх разам і адправяць. Аднак адбылося зусім не так, як хацелі. У чэрвені 1942 г. ноччу нас паднялі па трывозе, пасадзілі ў машыны, павезлі на вакзал, на поезд, а раніцай мы аказаліся недзе каля ўпадзення ракі Акі ў Волгу, у даваенным Доме адпачынку, у засакрэчаным месцы фарміравання дыверсійных груп. Мяне з Валяй Каралёвай прыпісалі да групы юнакоў (чалавек 6-7). Сярод іх быў адзін ужо немалады мужчына-беларус, ён быў старшы. Дзён праз дзесяць нас адправілі да лініі фронту ў Калінінскую вобласць па Заходняй Дзвіне. Там нам выдалі зброю, і ў адну з начэй наша група пераправілася цераз Заходнюю Дзвіну. Мы сталі лясамі прабірацца да месца свайго прызначэння – да чыгункі Масква-Брэст, недзе на захад ад Оршы, у раён г. Талачын. Наш камандзір-беларус ведаў добра тыя мясціны. Мы хутка прыбылі за Талачын у лес, дзе павінны былі сустрэцца з нейкім партызанскім атрадам. Аднак гэтага атрада на месцы не аказалася, рацыі ў нас не было, звязацца з Масквой мы не маглі. Наш камандзір разгубіўся, да таго ён яшчэ моцна захварэў. Мы не ведалі, што рабіць, куды ісці. Праз некаторы час мы сустрэліся з групай Васіля Мацюшэўскага (7-8 чалавек). Хлопцы з нашай групы панеслі за лінію фронту ў тыл хворага камандзіра, а я з Валяй Каралёвай і яшчэ адзін хлопец, Мікалай, засталіся з Мацюшэўскім, які і стаў нашым камандзірам. Ён – афіцэр Чырвонай Арміі, які ўцёк з нямецкага палону, быў старэйшы за нас, добра ведаў гэты раён. Яго група ведала месцы, дзе было многа снарадаў, узрыўчаткі. Мы рабілі зарады з толу кілаграмаў па 16-20. Сталі хадзіць на чыгунку і ўзрываць фашысцкія эшалоны. Не праходзіла і тыдня, каб мы не пускалі пад адхон фашысцкі эшалон. Пры гэтым падрывалі мы не пры дапамозе бікфордава шнура ці ўзрыўной машыны, а, як мы гаварылі, на «шомпал». Паравоз, які наязджаў на зарад, звальваў шомпал, што тырчаў, устаўлены ў загваздку, і адбываўся выбух. Лёгка і проста. Але і тут было шэраг цяжкасцей: маскіраваць зарад не было часу, бо шомпал ставілі ўжо пры набліжэнні цягніка. Так што заўсёды была небяспека сутыкнуцца з патрулямі, да таго ж такі зарад трэба было ставіць вельмі асцярожна: адзін неасцярожны рух – і можна самому падарвацца. Перад дыверсіяй мы спачатку разведвалі тое месца, дзе павінны ўзарваць цягнік, у нас была добрая сувязь з мясцовым насельніцтвам. Васіль Мацюшэўскі быў строгі і разумны камандзір, нам часта ад яго даставалася за празмерную зухаватасць, за бестурботнасць. Чутка аб нашых дзеяннях дайшла і да суседніх партызанскіх атрадаў. С.Г.Жунін у студзені 1943 г. паслаў у наш раён разведку пад камандаваннем В.Суханіцкага, які знайшоў нас і прывёз да Жуніна. Васіль Мацюшэўскі і некалькі хлопцаў трапілі ў адзін атрад, а Лёню Прыса, Сашу Дзянісава, Валю Каралёву і мяне накіравалі ў другі атрад - № 36, якім камандаваў Пётр Кудраўцаў. Цяпер мы былі байцамі падрыўнога ўзвода, камандзірам якога быў Міша Шарстабітаў. Ва ўзводзе была яшчэ адна дзяўчына – Вольга Касталомава, а таксама многа хлопцаў: Пётр і Вася Лапо, Алег Шастакоў, Алёша Хаміцкі, Пётр Глінка і іншыя. Саша Дзянісаў і Лёня Прыс загінулі ў 1943 г. Як гэта здарылася? Мы павінны былі перайсці чыгунку Брэст-Масква, выявіць падыходы да вадакачкі, узарваць яе, перайсці чыгунку назад і пусціць пад адхон эшалон. Дзяўчына, разведчыца з Оршы, сказала, што добра ведае месца, дзе можна перайсці чыгунку. Мы пайшлі без папярэдняй разведкі і наткнуліся на засаду. Разведчыца, я, Вася Лапо, Пётр Звягін і яшчэ нехта змаглі пераскочыць пад кулямётным агнём чыгунку і схавацца ў лесе. Пры ўспышцы ракеты мы ўбачылі, што на чыгуначным палатне ляжыць Саша Дзянісаў. Праз некалькі дзён на тым месцы, дзе загінуў Саша, мы ўзарвалі чарговы эшалон.

Лёня Прыс, добры і бясстрашны хлопец, загінуў таксама на чыгунцы. Ужо ішоў цягнік. Я засталася ў тылавой ахове і бачыла, як Лёня з правадніком кінуліся на чыгуначнае палатно, паставілі зарад з «шомпалам». На Лёні быў доўгі шынель, ён ужо падняўся, каб адысці ад зарада, выпрастаўся і, магчыма, крысой шыняля зачапіў шомпал. Раздаўся моцны выбух. Цягнік не даехаў метраў 200-300 і спыніўся. Ад Лёні і яго таварыша нічога не засталося. Нас аглушыла і асляпіла, бо мы яшчэ не паспелі адбегчы. А яшчэ я ўспамінаю цёмную жнівеньскую ноч 1943 г. Мы бяжым праз лес да чыгункі, шум, крык, без канца спатыкаюся ў цемнаце, падаю. Калі дабегла да чыгункі, то зарады былі ўжо падрыхтаваны, каля іх толькі адказныя за ўзрыў, а астатнія беглі далей у глыб лесу, каб узарваць у другім месцы. У гэты момант наша група ўвязалася ў бой, разведка прыняла асноўны ўдар на сябе. У гэтым баі загінуў Павел Мухін. Неаднойчы хадзілі на заданні разам з Пятром Лапо. Гэта быў сур’ёзны і сціплы хлопец. Мне запомніліся яго ўважлівыя і сумленныя адносіны да мяне. Агульныя мэты, небяспека, цяжкасці збліжалі людзей, і мы сталі сябрамі. У снежні 1943 г. мяне назначылі камандзірам аддзялення падрыўнікоў. У маім аддзяленні былі Вася Лапо, Лёня Хаміцкі, Алег Шастакоў, Пётр Глінка, Фёдар, Емяльян (прозвішчы не памятаю) і некалькі хлопцаў з былых уласаўцаў. Гэта былі добрыя таварышы. Пётр Лапо стаў таксама камандзірам другога аддзялення. Лёня Хаміцкі пісаў вершы, Алег Шастакоў вершы і песні. Мы ў час адпачынку разам спявалі песні і расказвалі адзін аднаму пра сваё жыццё або гісторыі з прачытаных кніг...

БАЯВЫЯ СПРАВЫ ПАДРЫЎНІКОЎ

3 успамінаў былога камандзіра падрыўнікоў 24-га партызанскага атрада В.І.Чабатарова

    У зоне дыслакацыі партызанскіх атрадаў 8-й Круглянскай брыгады праходзіла адна з важнейшых чыгуначных магістраляў Мінск-Смаленск-Масква, якую фашысцкае камандаванне выкарыстоўвала для забеспячэння сваіх войск і моцна ахоўвала. Асноўны ўчастак чыгункі ў зоне дзеяння брыгады ад ст. Бобр да ст. Талачын падрыўнікамі быў размеркаваны паміж сабой на ўчасткі. Заходні ўчастак дарогі Бобр-Слаўнае «абслугоўвалі» падрыўнікі 24-га атрада. На ўчастку Слаўнае-Трацылава-Коханава-Талачын і далей у напрамку да Оршы дзейнічалі групы падрыўнікоў 8, 30, 28 і 36-га атрадаў. Падрыўнікі арганізоўвалі свае стаянкі ў непасрэднай блізкасці ад «жалезкі» - не далей 1 – 1,5 кіламетра, каб пастаянна сачыць за абстаноўкай і своечасова выкарыстоўваць зручную сітуацыю. Колькасць падрыўных груп звычайна складала 5-8 чалавек. Непасрэдна да «жалезкі» выходзіла не больш як 5-6 партызан, часам 3-4. Перад выхадам на чыгуначнае палатно ніякіх размоў, ніякіх пытанняў – кожны ведаў свае абавязкі. Адны займаліся ўстаноўкай зарада, другія ахоўвалі сваіх таварышаў. Падрыўнікі імкнуліся не адрывацца надоўга ад засвоенага раёна паблізу «жалезкі», каб ведаць абстаноўку і выкарыстаць для дыверсіі свае аблюбаваныя падыходы. Пераход на новы ўчастак патрабаваў працяглага часу на вывучэнне падыходаў, назірання і разведкі. Таму падрыўнікі кожны раз прыдумвалі ўсё новыя і новыя спосабы, каб увесці ў зман ворага і ўзарваць эшалон. Падрыўная група 24-га атрада аблюбавала адзін падыход да «жалезкі», прыкладна ў паўкіламетра на захад ад в. Красноўка. Падыход вельмі зручны: лес непасрэдна прымыкае да чыгункі, высокі насып, закругленне дарогі. Да гэтага тут ніхто варожых эшалонаў не ўзрываў, аховы не было. Падрыўнікі выкарысталі гэтыя абставіны, і ў хуткім часе дваццаць платформаў з танкамі пайшлі пад адхон. Праз некалькі дзён на гэтым участку чыгункі ўжо хадзілі патрулі. Аднак момант выбраны – зноў эшалон узарваны. Пасля гэтага гітлераўцы ў вагонах, скінутых раней пад адхон, зрабілі засаду. Шкада было хлопцам губляць такі падыход, а галоўнае – час, але прыйшлося перайсці ў іншае месца на сваім участку, менш зручнае, аднак праз суткі варожы цягнік быў узарваны ў кіламетры на ўсход ад в. Красноўка. Ахова кінулася рабіць засаду ў тым месцы, а падрыўнікі вярнуліся на старое. Але ў лесе, метраў за дваццаць ад насыпу, падрыўнікі своечасова выявілі міны нацяжнога дзеяння і дрот, які іх злучаў. Узнікла пытанне: што рабіць? Здымаць міны няма часу, хоць тол вельмі патрэбны, каб узрываць эшалоны. У некага знайшоўся кавалак чыстай паперы са школьнага сшытка, і тут жа камандзір напісаў на ім: «Нашы міны лепшыя за вашы» і павесіў на дрот, каб пры адыходзе ад «жалезкі» бачыць месца ўстаноўкі мін і не наскочыць на іх. Праз некаторы час быў пушчаны пад адхон чарговы фашысцкі эшалон. Патрулі ў гэты час знаходзіліся метраў за дзвесце ад месца дзеяння, і міну перад паравозам ўдалося паставіць своечасова. У хуткім часе гітлераўцы на вялікай адлегласці ўздоўж чыгуначнага палатна высеклі лес і хмызняк, аставілі на месцы дрэвы і хмызняк у выглядзе завалаў. Гэта вельмі ўскладніла падыход да чыгункі і адыход ад яе, але, тым не менш, на гэтым месцы былі пушчаны пад адхон яшчэ тры эшалоны: адзін з жывой сілай і тэхнікай і два з танкамі і гарматамі. Не заўсёды гэтыя аперацыі заканчваліся паспяхова, часам прыходзілася нарывацца на засады і з боем адыходзіць. Аднойчы (гэта было ў 1943 г.) падрыўнікі 24-га атрада выйшлі на чарговую баявую аперацыю... Міна ўстаноўлена, партызаны збягаюць з насыпу. Ззаду, зусім блізка, успыхвае вялізнае полымя ўзрыву пад паравозам, і ўсе кідаюцца на зямлю. Над галовамі ляцяць абломкі шпал, кавалкі металу, каменні, трашчаць вагоны. Праз некаторы час пачынаецца страляніна, якую падымае са страху ўцалелая ахова дарогі. На досвітку партызаны вяртаюцца «дадому» ў дробны сасняк на пясочным востраве, размешчаным сярод балота паміж вёскамі Зябліца і Дубавое. Уперадзе, за Зябліцай, адкрытая мясцовасць «да жалезкі», ззаду, метраў за чатырыста, варожы гарнізон. Змораныя, партызаны збіраліся адпачыць. Камандзір задумаўся, бо нешта яму не спадабалася абстаноўка:

    — Вось ужо шэсць варожых эшалонаў узарвалі з гэтай базы пад Зябліцай, у прамежках паміж узрывамі вялі сябе не вельмі ціха. З другіх вёсак жыхары не раз бачылі напрамак нашага адыходу з «жалезкі», мы сталі грэбаваць маскіроўкай: учора паблізу лагера з’явіліся нейкія невядомыя жанчыны.

    Прынята рашэнне: перанесці стаянку метраў на пяцьдзесят на ўсход, на ўскрай вострава. Нехта быў незадаволены, але загад быў выкананы. Першы на пост на сцяжынцы з Зябліц да лагера становіцца Васіль Авяр’янаў, былы салдат, які ўцёк з фашысцкага палону. Тульскі пекар, бацька пяцярых дзяцей, ён нядаўна ў падрыўной групе. Не паспелі падрыўнікі ўладкавацца на адпачынак, як раптам раздаўся стрэл з вінтоўкі, а затым чарга з нямецкага аўтамата. Стральба і галасы салдат чуліся з месца былога лагера падрыўнікоў і ў напрамку на Дубавое. Праз дваццаць хвілін усё сціхла, партызаны падышлі да сцяжынкі і заўважылі, што Васіль Авяр’янаў забіты. Аўтаматнай чаргой яму разбіла галаву, але да гэтага сваім адзіным стрэлам з вінтоўкі ён забіў гітлераўца. Пахавалі В.Авяр’янава ў в. Гаражоны, далі ў яго гонар салют і ў той жа дзень адпомсцілі за свайго таварыша – узарвалі эшалон з жывой сілай ворага...

    Паўсядзённым і сур’ёзным клопатам падрыўнікоў было здабыванне толу, якога ўвесь час не хапала. Асабліва было цяжка ў 1942 годзе, калі спачатку тол выбівалі з мін і снарадаў або выплаўлялі, награваючы снарады на агні. Такі спосаб здабычы толу быў вельмі небяспечны. Так, у ліпені 1942 года ў час выплаўкі толу снарад узарваўся, а партызаны С.Сядоў і Н.Белахвосцікаў атрымалі цяжкія раненні. Пазней яны абодва загінулі ў барацьбе з ворагам. Потым тол выплаўлялі іншым спосабам – у гарачай вадзе. У пошуках толу абшуквалі лясы, па авіябомбы і снарады даводзілася кіравацца да суседзяў – мінскіх партызан за р. Бобр. Калі толу не хапала, падрыўнікі выходзілі на шашу Мінск-Масква, уздоўж якой у кювеце на глыбіні да аднаго метра быў пракладзены браніраваны кабель сувязі вярхоўнага галоўнакамандавання гітлераўскай арміі з арміямі фронту. З гэтага кабелю і другога, паралельнага яму, партызаны высякалі кавалкі ў розных месцах, пашкоджаныя ўчасткі зноў засыпалі зямлёй і маскіравалі, каб цяжэй было знайсці месца пашкоджання.

    Падрыўнікі ўжо прывыклі да таго, што змяшчаецца ў пушчаных імі пад адхон цягніках: гэта жывая сіла ворага, танкі, гарматы, ваенны рыштунак. Але аднойчы пад Красноўкай ва ўзарваным вагоне разам з пашкоджанай тэхнікай аказаліся скінутыя пад адхон некалькі вагонаў з соллю. Не трэба казаць, наколькі каштоўным набыткам для насельніцтва і для партызанаў была соль, якую здабывалі з вялікай цяжкасцю. Не заўсёды падрыўнікам удавалася дабівацца сваёй мэты. Бывалі выпадкі, калі пастаўлены зарад прыходзілася здымаць і зноў ставіць па 2-3 разы за ноч, бо ў момант падыходу эшалона паблізу аказвалася ахова. Знішчаць яе было нязручна, бо пры стральбе эшалоны прыпыняліся, праціўнік выяўляў партызан, а добры падыход да «жалезкі» губляць не хацелася. У такіх умовах прыходзілася праяўляць вытрымку і настойлівасць, хоць неаднойчы хацелася знішчыць патрульных, якія, як назло, спыняліся, каб прыкурыць, на тым месцы, дзе нам трэба было ставіць міну. Падрыўнікам, як і ўсім астатнім партызанам, прыходзілася ўдасканальваць тактыку і спосабы барацьбы з праціўнікам, вучыцца ваяваць з малымі стратамі і найбольшым эфектам.

    Для ўзрыву міны падрыўнікі выкарыстоўвалі пераважна спрошчаны ўзрывальнік з капсулем-дэтанатарам. Калі цягнік набліжаўся да міны, шнурком вырывалі чаку – адбываўся ўзрыў. У сувязі з узмацненнем аховы гэты спосаб аказаўся не зусім зручны. Тады быў знойдзены і атрымаў шырокае распаўсюджанне ва ўсіх атрадах спосаб, які выкарыстоўваўся да канца партызанскай вайны. Сутнасць яго заключалася ў тым, што зарад, упакаваны ў мешкавіну, укладваўся паміж шпал, у адтуліну запалавай шашкі ўстаўляўся капсуль-дэтанатар, а скрозь вушка засцерагальнай чакі прапускаўся шомпал, ніжні канец якога ўтрымліваўся ў мяшку з толам. Паравоз сваёй засцерагальнай рашоткай, размешчанай уперадзе над рэйкамі, націскаў на шомпал, які выцягваў чаку, і адбываўся выбух. Такі спосаб дазваляў паставіць міну на працягу некалькіх секунд непасрэдна перад набліжэннем цягніка метраў за 200, калі ахова, нават заўважыўшы партызан на палатне чыгункі, ужо не магла перашкодзіць.

    Але аднойчы падрыўнікі ўстанавілі, што зарад, здабыты і дастаўлены на «жалезку» з такой вялікай цяжкасцю, не даў пажаданага выніку: пад адхон паляцелі толькі паравоз і пяць вагонаў. Гэта паўтарылася некалькі разоў. Пазней высветлілася, што хуткасць руху цягнікоў была зменшана, і акрамя таго гітлераўцы сталі прымацоўваць на перадзе паравоза 2-3 платформы з пяском, каб аддаліць выбух ад паравоза. Падрыўнікі і тут праявілі кемлівасць: сталі ставіць шомпалы ніжэй восі платформы, але так, каб пярэдняя вось паравоза кранала яго. Выбухі працягваліся, зноў ляцелі пад адхон фашысцкія цягнікі. Пасля няўдач з платформамі гітлераўцы яшчэ больш узмацнілі пільнасць і ахову. Аднойчы ім удалося пасля таго, як партызаны ўстанавілі міну, спыніць цягнік і забраць зарад. Шкада было і крыўдна, што на гэты раз фашысты перахітрылі нас. Але мы хутка адвучылі іх ад гэтага. У наступны зарад перад устаноўкай яго на «жалезку» паклалі магнітную міну з хімічным узрывальнікам з разлікам на выбух праз тры гадзіны. Устанавіўшы міну, адышлі. Патрулі праз некаторы час яе знайшлі, забралі і панеслі ў ахоўную казарму на палатне «жалезкі», дзе знаходзілася каля дваццаці чалавек. Туды прыбыло начальства, каб палюбавацца «трафеем». У гэты момант і адбыўся выбух. Пасля такога ўрока жаданне здымаць партызанскія міны ў гітлераўцаў прапала. Карыстаючыся гэтым, падрыўнікі пры адсутнасці толу, каб затрымаць рух эшалонаў, рабілі несапраўдныя міны – з мяшкоў з пяском. Ахова цяпер «міны» не здымала, а імкнулася ўзарваць іх на месцы, страляючы здалёку. Зразумела, што страляніна па такіх мінах выніку не давала, але мітусня каля іх запавольвала рух цягнікоў.

    Партызаны-падрыўнікі неслі большыя страты, чым іншыя падраздзяленні атрадаў. З невялікай групы падрыўнікоў 24-га атрада загінулі на баявым пасту А.Чарняеў, Н.Барысевіч, І.Кляшчонак.

РАЗГРОМ ПРЫГАНСКАГА ГАРНІЗОНА

    После разгрома гарнизона в Головчине командование бригады поставило вопрос о разгроме крупного гарнизона, находившегося в д. Пригани и контролировавшего шоссе Круглое-Белыничи. Враги располагались в деревянных зданиях школы, имели сильные оборонительные укрепления – высокую деревянную стену, забор из колючей проволоки, бойницы. По углам были дзоты, между ними – ходы сообщения. Здания также соединялись траншеями. В центре – наблюдательная вышка.

    «Новый порядок» был установлен и для жителей д. Пригани. Без специального пропуска никто не имел права покинуть деревню и вернуться в нее. Оккупанты взяли под надзор каждую семью. Более того, почти в каждом доме поселили либо немца, либо полицейского. На окраинах деревни всегда стояли часовые, по деревне ходили патрули. Ночью охрана усиливалась.

    В деревнях Тетерино и Павловичи также находились гарнизоны. Они располагались от нас всего в 4-5 километрах, а гарнизон поселка Круглое – в 6 километрах.

    Всё это было известно в штабе, и мы долго ломали голову: как разгромить гарнизон? Этот вопрос неоднократно обсуждался. Однако каждый раз командиры приходили к выводу, что путем атаки разгромить гарнизон невозможно. Неизбежны большие потери, поскольку противник сильно вооружен и укреплен. Овладеть гарнизоном можно лишь с помощью военной смекалки и внезапности в сочетании с мощным натиском и отвагою. Ситуация осложнялась ещё и тем, что в д. Пригани неоднократно направлялись разведчики, но проникнуть в деревню никому из них не удалось.

    Много часов провел над картой начальник штаба военно-оперативной группы Г.Н.Севостьянов. За раздумьями над ней и родился план. Оригинальность его состояла в том, что партизаны, переодетые в немецкую форму и вооруженные большей частью оружием германского производства, должны днём продвигаться по шоссе от местечка Круглое в направлении Белыничей и, доложив коменданту о маршруте продвижения, мгновенно занять дзоты, уничтожить весь состав гарнизона. Успех нападения во многом зависел от сведений о гарнизоне. И разведчики принялись за дело. Подготовили фальшивые немецкие документы. Эту работу превосходно выполнил партизан Казачонок. В то же время мы распространили слух, что в Шклов из Смоленска прибыл полицейский отряд, который должен прийти на подкрепление гарнизона в д. Пригани, а заодно установить гарнизон в Головчине. Эти слухи стали достоянием гитлеровцев. Трудно сказать, как отнеслось к этому командование гарнизона, но так или иначе элемент самоуспокоенности удалось создать. В то же время разведчики добыли необходимые данные.

    Наконец подготовка к операции по разгрому гарнизона в д. Пригани была завершена. Каждый понимал, на какой риск шли партизаны. Некоторые сомневались в успехе. В приказе командования по военно-оперативной группе Шкловского подпольного РК КП(б) Белоруссии говорилось: гарнизон обнесен прочной стеной высотою в два метра, в стене – смотровые окна и амбразуры, имеются четыре дзота, в центре – наблюдательная вышка. «Приказываю: разбить гарнизон в д. Пригани. Задача: командирам 1, 5, 10-го отрядов организовать сборную роту путем выделения по одному взводу. Выделенные взводы обмундировать в немецкую форму. Командиром сборной роты назначить Г.Е.Карпушенко».

    Сводная рота лишь частично состояла из бойцов 1-го и 5-го отрядов. В составе атакующих групп – 75 самых отважных и опытных бойцов и командиров. Кроме того, в эту группу включены и недавно пришедшие в бригаду люди – бывшие власовцы и полицейские. Советского оружия у них не было. Их вооружили автоматами, ручными пулеметами и винтовками немецкого и бельгийского производства, дали гранаты.

    Бойцы 1-го отряда прикрывали направление со стороны Круглого, оседлав, в частности, шлях Круглое-Пригани; партизаны 10-го отряда обеспечивали охранение путем заслонов и засад со стороны деревень Тетерино и Павловичи.

    2 октября командиры обсудили общую обстановку и положение гарнизона в Пригани. Состоялся обмен мнениями. Решили провести операцию в воскресенье днем.

    На другой день П.А.Голицын сообщил Г.Н.Севостьянову, что изменений в обстановке не произошло.

    На рассвете бойцы 1-го и 10-го отрядов заняли исходные позиции для обеспечения прикрытия со стороны гарнизонов Круглое, Тетерино и Павловичи. Командиры отрядов поставили перед ротами конкретные задачи, и люди приготовились к бою, к самым непредвиденным обстоятельствам.

    В 10 часов утра ударная рота выстроилась на поляне. Ярко светило солнце. Настроение у людей было боевое, приподнятое. Переодетые в немецкую форму, партизаны шутили друг над другом. Между тем бой предстоял серьезный. И командиров, и бойцов тревожило одно: удастся ли хитрость? Как пройдет эта чрезвычайно рискованная операция? Были колебания, сомнения.

    Начальник штаба военно-оперативной группы Н.Н.Севостьянов выступил перед бойцами с краткой напутственной речью, обратил их внимание на опасность и сложность операции. Особо подчеркнул, что смелость, быстрота и натиск – главные слагаемые успеха в этом бою. Затем он вручил командиру ударной роты Г.Е.Карпушенко специально приготовленный для коменданта гарнизона пакет.

    Лейтенант Карпушенко спрятал его в карман.

    — К маршруту приготовиться! — скомандовал он.

    На нём ладно сидел мундир обер-лейтенанта вермахта. Выглядел он молодцевато. Возле него, репетируя свою новую роль, находился переводчик К.М.Соломников. Командиром 1-го взвода назначили лейтенанта Н.М.Крымцова, хорошо знавшего немецкий язык.

    В полдень сводная рота и обоз из шести подвод покинули лес и двинулись в опасный путь. Никто не мог сказать, как развернутся события. Часом позже из чернорученского леса отправились основные силы. Они находились на предельно близком расстоянии от ударной роты. Миновав деревню Бабиничи, рота стала продвигаться в направлении райцентра Круглое. Жители увидели отряд в немецкой форме, встревожились. Между тем рота дошла до деревни Шупени, свернула на дорогу Круглое-Могилев и стала продвигаться к д. Пригани. Следовавшим позади и несколько правее колонны партизанам жители испуганно говорили о продвижении вражеского отряда. Они, разумеется, о нашей операции ничего не знали.

    Ударная рота Г.Е.Карпушенко благополучно достигла д. Пригани. У крайнего дома стоял полицейский. Приняв роту за своих, он даже не счёл нужным доложить командованию о прибытии «подкрепления».

    В это время в центре деревни, в одном из больших домов, шла вечеринка. Окна и дверь дома открыты настежь. Немцы и полицейские веселились вовсю. Играла музыка. Танцевали «Белорусскую польку». Увидев колонну, отдельные полицейские выбежали на улицу, многие просто смотрели в окна. Потом, полупьяные, они бросились к колонне и стали обнимать пришельцев.

    — Привет вам, долгожданные гости! Добрый день! Хорошо, что прибыли! Теперь нам будет спокойнее.

    Колонна продолжала двигаться по направлению к крепости. Встречать её вышли сам комендант обер-лейтенант Ганс Мюллер, два охранявших его гитлеровца и переводчик. У крепости Карпушенко остановил колонну. Чеканя шаг, он подошел к коменданту и доложил:

    — Господин обер-лейтенант, отряд смоленской полиции в составе 85 человек прибыл в ваше распоряжение.

    Нервы у партизан напряжены предельно. Карпушенко полез в полевую сумку за пакетом, одновременно отдал команду:

    — Привал!

    Наступил ответственный момент. Партизаны тотчас же разошлись в разные стороны, и колонны как не бывало. Словно бы из любопытства партизаны начали осматривать укрепления, стараясь быстрее занять огневые точки и проникнуть на территорию крепости.

    Комендант тут же обратил внимание на странное поведение гостей и, почувствовав опасность, выхватил из кобуры парабеллум. Он намеревался выстрелить в Карпушенко. Однако в тот же миг переводчик и адъютант Карпушенко срезали из автоматов и коменданта, и стоявших рядом с ним телохранителей.

    — Вперед, занять дзоты! Захватить школу! — раздалась команда Карпушенко.

    Вспыхнул жаркий бой. Стремительно атакуя, партизаны овладели огневыми точками. Однако три дзота немцы успели занять и открыть огонь. Партизаны ворвались в школу. Началась схватка в самом здании. Загремели взрывы гранат. Обезумевшие враги отчаянно сопротивлялись. Они не могли понять, что же случилось. Партизаны перешли в рукопашный бой, ни на минуту не давая противнику опомниться.

    Услышав выстрелы, основные силы под командованием Г.Н.Севостьянова, Г.С.Иванова и А.Ф.Симдянкина поспешили на помощь. Конная группа примчалась к крепости, спешилась и с ходу вступила в схватку. Остальные партизаны также бегом бросились к месту боя. Каждый понимал, как дорого время в этой операции.

    Как и было условлено, с приходом партизан в деревню бойцы ударной роты сбросили с себя гитлеровские кители и пилотки, чтобы свои смогли отличить их от врагов.

    Рота И.З.Курушева ворвалась в гарнизонный городок, на ходу уничтожая гитлеровцев, выскакивавших из окон школы. Рота 1-го отряда начала выбивать фашистов и полицейских из трех занятых ими дзотов. Бой разгорелся. Партизаны сражались мужественно. Они вскоре овладели дзотом. Путь им проложили прославленные разведчики бригады Мамадали Топиволдиев, Николай Пехота, Николай Федоров, Николай Коянов, Николай Зимин и Иван Ставров. Они забросали огневые точки гранатами. В бою особенно отличились помощник комиссара по комсомолу С.Н.Обухов из 10-го отряда, командир взвода 1-го отряда В.Ф.Бегунов, комиссар 10-го отряда Ф.Гришанов. С исключительным бесстрашием сражался и комсомолец Михаил Страхов из отряда Г.С.Иванова. Он забросал дзот гранатами. Будучи тяжело раненым, он продолжал стрелять по врагам, пока не замолчала последняя огневая точка.

    Когда бой в укрепгородке затих, послышались выстрелы в деревне. Это палили из своего оружия разбежавшиеся с вечеринки полицейские. Последовала команда немедленно обезвредить предателей. Едва разделались с полицейскими, как раздался выстрел с вышки. Оказывается, там все ещё оставался наблюдатель, на которого до сих пор никто не обратил внимания.

    — Огонь по вышке! — скомандовал Г.С.Иванов.

    Затрещали очереди. Часовой упал.

    Так завершилась одна из операций нашей бригады. Около 80 гитлеровцев и полицейских бойцы уничтожили, 36 взяли в плен. Потери партизан были незначительными: трое убитых, шестеро раненых.

    Богатыми оказались трофеи. Нам достались около 25 автоматов, более 100 винтовок, 2 миномета, боеприпасы, обмундирование, продовольствие.

    Завершив операцию, партизаны покинули д. Пригани. К рассвету они прибыли в деревню Кармановка Белыничского района, где дислоцировалась бригада.

    Друкуецца па кн.: Севостьянов Г.Н., Жуковская Л.Н. За линией фронта.

    Мн., 1981. С. 169—175.

БОЙ 3 ШАПЯЛЕВІЦКІМ ГАРНІЗОНАМ

3 успамінаў былога камандзіра 28-га атрада Круглянскай ВАГ А.А.Інякіна

Партызаны ўзмацнілі разведку ва ўсіх гарнізонах праціўніка, размешчаных на тэрыторыі Круглянскага раёна. Ворагі былі асцярожныя ў раз’ездах, а гарнізоны папаўняліся жывой сілай і ўзбраеннем. У нас тры баі з засад зрываліся – праціўнік абыходзіў нас за некалькі кіламетраў. Гэта наводзіла нас на думку, што гітлераўцы ўзмацнілі агентурную разведку, выявіць якую без круглянскага «Обзора» нам было немагчыма. 29 красавіка нашай разведкай устаноўлена, што з Шапялевіцкага гарнізона праз в. Зялёная Рошча група колькасцю 60 чалавек выехала ў райцэнтр Круглае за прадуктамі да свята 1 Мая. Маёй трэцяй роце была пастаўлена задача: у ноч на 30-е красавіка да 3 гадзін раніцы разведцы праверыць в. Зялёная Рошча, выставіць ахову і з вёскі не выпускаць ні аднаго чалавека. На паўночна-ўсходняй ускраіне вёскі выставіць станковы кулямёт, аднаму ўзводу размясціцца на ўсходнім ускрайку лесу для галоўнага ўдару па праціўніку з правага флангу. Аддзяленню з узвода Казьменкі замаскіравацца злева ад ўзлесся, прапусціць калону ворага і ўдарыць па хвасце калоны. Адно аддзяленне выдзеліць для збору трафеяў. Навокал выставілі ахову і дазор. Мы з камандзірам роты знаходзіліся на ўскраіне вёскі каля станковага кулямёта. Пастаўленая задача была ўсім ясная. Чакаем праціўніка. У 11 гадзін назіральнікі дакладваюць, што гітлераўцы едуць па полі ў напрамку ад вёскі Зелянькова да лесу ў разгорнутым баявым парадку, але без бакавога дазору. Хвілін праз трыццаць бачым, як набліжаецца да нас конная разведка ў галаве калоны. Нам смешна было на іх глядзець. Відаць, стаміліся, ногі звесілі ў адзін бок сядла. Да нас пад’ехалі метраў на 50. У гэты час уся калона была ўжо ўзята на мушку станковага кулямёта. Замыкаючыя калону не праехалі яшчэ аддзяленне Казьменкі, але амаль параўняліся з хмызняком. У гэты час немцы пачалі абстрэльваць ускраек лесу, дзе размяшчалася наша галоўная ўдарная сіла. Як толькі адкрылі агонь, «загаманіў» наш станковы кулямёт. У гэты момант нашы адкрылі агонь з правага флангу, адразу Казьменка ўдарыў у хвост калоны. Завязаўся бой. Іх коні ў вупражы і верхавыя прыбягаюць да нас у Зялёную Рошчу. Трафейнае аддзяленне іх збірае і адпраўляе на поўдзень, на ўзлесак. Праціўнік адчувае, што па ім б’юць у галаву і ў хвост калоны, пачаў адступаць, кінуўся на ўзлесак у лоб нашага ўзвода, у якога канчаліся патроны. Як толькі станковы кулямёт адкрыў агонь, гітлераўцы кінуліся ў поле і пабеглі ў напрамку да в. Зелянькова. За час бою ў Зелянькова зайшоў узвод Сахадзе, які вяртаўся з аперацыі на чыгунцы, і адкрыў агонь гілераўцам у лоб. Бой працягваўся дзве гадзіны. У выніку партызаны забралі трафеі: 17 параконных фурманак, нагружаных святочнымі прадуктамі, шнапсу літраў 90, боепрыпасы, мінамёт, разлік якога ў пачатку бою быў знішчаны, 7 верхавых коней. Мы сабралі ўсе трафеі і хутка рушылі ў свой лагер, які знаходзіўся ў Заазер’еўскім лесе. У в. Боўсевічы зрабілі прывал, а ноччу перад першым маем прыбылі на месца. Свята 1 Мая добра адсвяткавалі ў лесе. У размяшчэнні лагера змайстравалі трыбуну, з якой прымалі парад сакратар райкома Ф.С.Новікаў і камбрыг І.С.Ільін. На парад быў запрошаны камандзір партызанскага палка Г.А.Кірпіч, полк якога знаходзіўся тады з намі па суседству. Пра гэту аперацыю быў артыкул у нашай падпольнай раённай газеце.

АЛЯКСЕЙ СЦЯПАНАВІЧ ЛУКАШЭВІЧ

Герой Савецкага Саюза (1944). Нарадзіўся 3.6.1924 г. у в. Чарнавосава Крупскага раёна Мінскай вобласці. З красавіка 1942 г. разведчык-падрыўнік атрада «Сяргея», партызанскага атрада 28-га. Пусціў пад адхон 9 варожых эшалонаў, двойчы псаваў лінію сувязі са стаўкай фашысцкага галоўнакамандавання. 13 лістапада 1943 г., трапіўшы ў засаду ворага, цяжка паранены, апошняй гранатай падарваў сябе і гітлераўцаў. Пахаваны ў в. Глыбокае Круглянскага раёна. У в. Ухвала Крупскага раёна і ў г.п. Круглае яму пастаўлены помнік. Яго імем названы вуліца ў г.п. Круглае, Ухвальская сярэдняя школа, каля школы – бюст Лукашэвічу.

ЗАСАДА КАЛЯ ВЁСКІ КРУЧА

    Вясной 1944 г. партызанскі полк «Трынаццаць» быў рэарганізаваны ў партызанскае злучэнне з 3 брыгад. У маі гэтага года перад партызанскім злу- чэннем была пастаўлена задача адцягнуць на сябе сілы варожых часцей, якія трымалі ў блакадзе партызан Віцебшчыны. Адна з брыгад пад каманда- ваннем М.І.Масквіна атрымала загад скаваць варо- жыя сілы ў раёне станцыі Слаўнае. Пра бой пад в. Круча і расказваецца ў гэтым урыўку паводле ўспа- мінаў М.І.Масквіна «Партызанскімі сцежкамі».

    ... З баявых падзей гэтых дзён найбольш яскравым эпізодам у першай брыгадзе стала сутычка з праціўнікам ля вёскі Круча, за 7 кіламетраў ад станцыі Слаўнае. Круча была датла выпалена немцамі яшчэ ў перыяд адыходу нашых войск, у 1941 г. Па расказах насельніцтва суседніх вёсак, тут да апошняга патрона адбівалася ў акружэнні адна з стралковых часцей Чырвонай Арміі.

    ... У першы ж дзень нашага з’яўлення ў новым раёне з Нова-Палесся выйшла да 150 фашыстаў. Яны атакавалі адзін наш атрад. Я пакінуў Шэмбеля з двума ўзводамі ў вёсцы Круча, на якую ішоў праціўнік, а з астатнімі сіламі зрабіў двухбаковы ахоп немцаў, якія выйшлі да Кручы. Яны ўбачылі, што могуць трапіць у акружэнне, пакінулі на полі бою трупы і спешна адышлі ва ўмацаваны гарнізон.

    Мы спыніліся ў раёне Цімохаўка-Круча, перарэзалі шляхі зносін паміж гарнізонамі ў Нова-Палессі і Слаўным. Абодва яны былі добра ўмацаваны, і штурмаваць іх я не збіраўся, лічачы, што зробленая імі спроба атакаваць нас была не апошняй. Баявыя групы кожную ноч выходзілі на чыгунку.

    ... Самым зручным месцам для сустрэчы немцаў была пазіцыя ля в. Круча. Узвышаючыся над шырокай лагчынай, па якой працякала рака Аслік, спаленая вёска панавала над мясцовасцю. За ракой праходзіла дарога з Слаўнага да Нова-Палесся. На супрацьлеглым баку за р. Аслік было ўзвышша, пакрытае густым хмызняком. Далей на захад пачынаўся балоцісты лес. Мінуць дарогу ля Кручы праціўнік не мог.

    Атрад Шэмбеля ў складзе 100 чалавек заняў Кручу. У высокім бур’яне на месцы былога пажарышча партызаны добра замаскіраваліся. 50 чалавек на чале з камандзірам узвода Пушкіным занялі край хмызняку на вышыні за р. Аслік. Калі немцы выйдуць з Нова-Палесся на Слаўнае, яны трапяць пад кінжальны агонь дзвюх гэтых груп. Бліжэй да Нова-Палесся, у кустах па р. Аслік, з групай з 60 чалавек размясціўся Аляксееў. У яго задачу ўваходзіла прапусціць міма і адрэзаць праціўніку шлях да адступлення, калі ён уздумае павярнуць у гарнізон...

    У сем раніцы праціўнік выйшаў з Нова-Палесся. Разведка, якая ішла наперадзе, і ўся калона праціўніка (18 павозак і 170 салдат) абмінулі засаду Аляксеева і апынуліся пад перакрыжаваным агнём груп Шэмбеля і Пушкіна.

    Праціўнік пачаў мітусіцца на адкрытай мясцовасці. Павозкі былі кінуты, і немцы, несучы вялікія страты, пабеглі да ракі ў напрамку Нова-Палесся. Група Аляксеева ўдарыла ім насустрач. Цяпер яны зразумелі, што знаходзяцца ў «катле».

    Атрад праціўніка быў разгромлены поўнасцю. Гарнізон Нова-Палесся не прыйшоў яму на дапамогу.

    Нямецкі камендант станцыі Слаўнае, пачуўшы бой, зрабіў спробу падтрымаць атрад. На трох грузавіках ен выёхаў з Нова-Палесся на Кручу з 60 салдатамі. Але кінутая пад Слаўнае засада Міхалкіна сустрэла іх агнём кулямётаў і супрацьтанкавых ружжаў, да 11 гадзін раніцы бой быў пераможна завершаны...

    Партызаны страцілі ў гэтым баі 6 таварышаў, 10 чалавек былі паранены. Загінулі партызаны Пушкін і Пахомаў, кулямётчык Васіль Навасёлаў, які ў кожным баі паказваў цуды храбрасці і гераізму. Сярод параненых былі камандзіры ўзводаў Андрэй Цярэшчанка і Васіль Захарнеў.

З ВОГНЕННАЙ ВЁСКІ

    Даўно захапілася зборам матэрыялаў пра Вялікую Айчынную вайну, назапашвала іх для будучага раённага музея. Не шкадавала свайго вольнага часу. У гэтай справе мяне многія падтрымлівалі. Вось і тагачасны дырэктар саўгаса «Шапялевічы» А.І.Дрык не адмовіў у просьбе: выдзеліў машыну для паездкі ў Бярэзінскі музей.

    За рулём быў Іван Мікітавіч Сасноўскі. Ведала яго даўно. Вельмі добразычлівы, аддадзены сваёй справе чадавек, але з нейкім затоеным болем у вачах Дарога не блізкая, хацелася пагаварыць. Іван Мікітавіч маўчаў. I я задала першай яму пытанне:

    — Адкуль вы родам?

    — З Гоенкі.

    — З той самай?

    — Так.

    — А дзе былі, калі расстрэльвалі яе жыхароў?

    — Сярод мёртвых...

    … Прайшло многа год пасля той паездкі. Па розных прычынах не расказала я аб той сустрэчы людзям, але ў памяці і зноў зноў вярталася да вядомай трагедыі. І баялася траўміраваць душу паважанага Івана Мікітавіча. Сёння яго няма сярод нас. Светлай памяці яго і многіх іншых, чые лёсы пакалечыла вайна, - мой расказ, які пачула і запомніла.

    … Позняя халодная восень сорак другога. Вось ужо тыдзень сярод непралазнай багны ў лясным гушчары ўрочышча Ганчароўка жыве 46 чалавек з вёскі Гоенка. Прыгнаў іх сюды страх за лёс дзяцей, якіх тут даволі многа. Немцы праводзяць акцыю супраць партызан. Лютуюць карнікі, знішчаюць людзей, паляць вёскі. Кожны дзень хто-небудзь з дарослых ідзе ў разведку і прыносіць весткі адна жахлівей другой. Па начах відаць зарыва пажараў.

    Прадчуванне бяды навісла над палянай і ў гэты дзень. Холад, голад і жах скавалі сэрцы. I вось а шаснаццатай гадзіне людзі пачулі, а потым і ўбачылі, як амаль побач крочаць немцы. Затаіліся ўсе. Здавалася, што небяспека ўжо мінавала. Але заплакала дзіця. Адно імгненне і карнікі акружылі паляну.

    Ціхан Дасевіч, які быў у першую сусветную вайну ў палоне ў Германіі, сяк-так пачаў тлумачыць немцам, што яны мірныя жыхары. Але яго не даслухалі – тут жа расстралялі. Потым другога, трэцяга... Трое хлапчукоў, сярод іх быў Ваня, кінуліся ўцякаць. Паласнула аўтаматная чарга, яшчэ і яшчэ. Відаць, лёсам наканавана было Івану Сасноўскаму стаць сведкай трагедыі жыхароў вёскі Гоенка, каб расказаць аб ёй людзям. Ваня, зачапіўся за корч, адляцеў пад вывернутае дрэва. Што адбылося на паляне – назаўсёды засталося ў памяці трынаццацігадовага хлапчука.

    Здавалася, крыкі жывых і стогны параненых павінны былі спыніць нелюдзяў. Але аўтаматы стралялі і стралялі. Калі ўсё было скончана, адзін з карнікаў падышоў да Вані, ударыў яго з размаху нагой у бок і палічыў мёртвым, не стаў траціць кулю. Хлапчук быў у непрытомнасці. Прыйшоў у сябе пад вечар. Некалькі цяжкараненых жанчын яшчэ стагналі. Хацеў падняцца, але пачуў зноў нямецкую мову. Прыйшла група карнікаў, дабілі тых, хто стагнаў.

    Ноч прайшла ў хворым забыцці. Ледзь-ледзь задрыжэў золкі ранак, Ваня падняўся, агледзеў кожнага, шукаючы жывых. Іх не было. Маці наогул не аказалася. Ад убачанага і перажытага нібы скамянеў. Выбраўся з хмызняку, ціхенька (балела нага і ўсё цела) пакрочыў да вёскі. Недзе на паўдарозе да яго кінулася маладзіца. Спытала, ці бачыў яе траіх дзяцей. Адмоўна пакруціў галавой, хоць ведаў, што яны там, на паляне.

    У вёсцы Ваня сустрэў аднаго старога, які моўчкі прыгарнуў яго да сябе і ні аб чым не распытваў. Так яны ўдваіх пражылі некалькі' дзён. Потым знайшлася маці Вані: яе, параненую, падабралі ў лесе і адвезлі да сваякоў ў Бялыніцкі раён. Там яны і дачакаліся вызвалення.

    ... Пасля вайны Іван Мікітавіч працаваў у калгасе. Адслужыў у арміі. Абзавёўся сям’ёй, вырасціў дваіх сыноў. I пакінуў аб сабе добрую памяць у тых, хто яго ведаў.

    У былой вёсцы Гоенка стаіць помнік ахвярам фашызму. Мне здаецца, было б справядліва, калі б тут значылася і імя І.М.Сасноўскага, які ўбачыў, перажыў і пранёс праз усё жыццё трагедыю жыхароў маленькай беларускай вёскі.

З.Дзергачова.

ПРАЗ ПЕКЛА

    Аляксандра Сямёнаўна Масеенка з в. Казіміраўка скончыла 7 класаў, але вучыцца далей не спяшалася. Вырашыла, што пакуль павінна быць побач з хворай маці, а спраў і ў роднай вёсцы хопіць для яе дзейнай натуры. Быў у Аляксандры, што называецца, агеньчык завадатара. Гуртавала вакол сябе мясцовую моладзь, была арганізатарам усіх масавых мерапрыемстваў. Ды і працы ніякай не цуралася, у калгасе была перадавой, і дома ўсё гарэла ў руках. Лічылі, што ўсё гэта ў дзяўчыны ад бацькі.

    З пачаткам вайны бацька Аляксандры хацеў пайсці на фронт, але яго не ўзялі па ўзросце і здароўі. Быць у баку ад барацьбы з ворагам не мог. У хаце Масеенкаў знаходзілі часовы прытулак тыя, хто не ладзіў з фашыстамі і хаваўся ад ворага. Прыходзілі і збеглыя ваеннапалонныя, якім Масеенкі дапамагалі звязацца з партызанамі. Гітлераўцы нешта западозрылі. У адзін з майскіх дзён за спачуванне партызанам і чырвонаармейцам Аляксандру схапілі і даставілі ў мястэчка. Спачатку пагражалі расстрэлам. Потым чамусьці перадумалі, загналі разам з іншымі маладымі і непахіснымі духам у эшалон і павезлі ў невядомым напрамку. Так апынулася ў канцэнтрацыйным лагеры смерці Аўшвіц. Пра яго і зараз ходзіць жудасны водгалас. Там былі і мірныя жыхары, і ваеннапалонныя розных нацыянальнасцей. Катаржная, непасільная праца, здзекі, голад і холад – праз усё гэта прайшла і Аляксандра. Штодзень дыміліся печы крэматорыяў. Побач, у турэмнай бальніцы, праводзілі жудасныя доследы над людзьмі нямецкія медыкі. Многія не вытрымлівалі – вар’яцелі, кідаліся на калючы дрот, лічылі, што лепш быць застрэленым, чым так пакутаваць. Захаваць мужнасць у тых умовах удавалася далёка не кожнаму. У многіх выпадках, успамінала Аляксандра Сямёнаўна, падтрымлівала нянавісць да мучыцеляў і захопнікаў. Вылівалася яна часта ў вершах і песнях, што праходзілі нават праз калючы дрот. Складалі і самі. Радкі адной з такіх песень і зараз помніць Аляксандра Сямёнаўна: «Сталниград мы не сдадим, и Москву – столицу, всех фашистов перебьём - и станем на границу...». Менавіта за гэту песню, калі спявала яе разам з сяброўкамі, Аляксандра была жорстка пакарана – тры дні прастаяла па калені ў халоднай вадзе.

    I вось прыйшоў дзень вызвалення. Як радаваліся людзі, якія страцілі надзею, што неўзабаве ўбачаць і прытуляць сваіх родных, што прыйдзе канец фашысцкай навале.

    Сваёй Сашачкі маці ўжо даўно не чакала, думала, што загубілі яе каты. Самлела, калі зноў убачыла яе на парозе роднай хаты. Толькі гэта была ўжо не тая прыгожая, румяная дзяўчына, а падобная на яе знясіленая пажылая жанчына, якая падсвядома прыціскала да грудзей адзіны «сувенір» - лагерныя калодкі... Каб не напаміналі аб мінулым, даўно іх спаліла Аляксандра Сямёнаўна. Вось толькі назаўсёды застаўся на тыльным баку левага локця страшэнны напамінак – нумар 28157.

Л.Мошуль.

ПРАЗ ПРЫЗМУ ЎСПАМІНАЎ

    ... Хата Сухоцкіх стаяла на Пралетарскай. У вайну немцы падсялілі да іх «кватаранта». Ён, рускі чалавек, з’явіўся ў Круглым у першыя дні акупацыі, служыў у паліцыі. Прыехаў з жонкай і дзецьмі.

    Гаспадарамі адчувалі сябе «кватараяты» ў чужым доме. Лепшы пакой займалі, а Анастасся Макараўна з трыма дочкамі тулілася ў цесным кутку за загародкай. Высялялі іх новыя гаспадары, але супраціўлялася маці, не хацела ісці з хаты. Гэта, мусіць, і паслужыла прычынай таго, што аднойчы пасля чарговага «высвятлення адносін» паміж жонкай паліцая і Анастассяй Макараўнай немцы забралі ўсю сям’ю – маці з дочкамі. Адправілі спачатку ў талачынскую турму, а адтуль – у Германію. Калі эшалон ішоў яшчэ па роднай зямлі, быў у вязняў намер збегчы. Настройвалася выскачыць разам з усімі і самая малодшая з сям’і, дванаццацігадовая Віця. Ці то зручнага моманту не знайшлі арганізатары ўцёкаў, ці пабаяліся пільнай варты, але задумку так і не ажыццявілі. Прыбыў эшалон у Германію. Разгрузілі яго ў Аснабруку, «рассартавалі». Сухоцкія і яшчэ некалькі чалавек трапілі на адну фабрыку. Жылі ў лагеры, кіламетры за два ад месца работы.

    Кожны дзень пад’ём у 5.30 раніцы. Перад работай на снеданне давалі баланду з бручкі. Тоненькую скарыначку хлеба давалі толькі раз у дзень – на абед. А працавалі па 12 гадзін. На работу вадзілі строем, і нікога не мінала на прахадной праверка. Немцы строга сачылі за тым, каб ніхто нічога не прынёс і не вынес з лагера.

    Тры месяцы працавала сям’я на фабрыцы. А потым памяшканне разбамбілі. У час налётаў авіяцыі людзі хаваліся ў бамбасховішчы. Так і ўратаваліся ад смерці. Потым перавялі на новую фабрыку. На старым месцы Віця працавала: падавала і адносіла нейкія дошчачкі, жалезкі. А на новай фабрыцы яе ўладальнік заявіў маці, кіўнуўшы на дзяўчынку: «Такіх маленькіх на работу не бяру». Баялася Анастасся Макараўна заявіць лагернаму начальству, што малодшая дачка засталася без работы. Не ведала, як з ёй у гэтым выпадку абыдуцца. А таму стала дзяўчынка хавацца ад лагер-фюрэра. Гэта быў галоўны назіральнік. Кожную раніцу асабіста правяраў у бараках, ці ўсе пайшлі на фабрыку. Віця ў гэты час ушчэмлівалася ў вузкую шафу, што стаяла паміж нарамі, і кожны дзень абмірала ад страху.

    Аднойчы дзяўчынка пачула за тонкай перагародкай у суседнім барачным пакоі крыкі і плач. Чутна было, што кагосьці білі. Брахала аўчарка. Са страху кінулася ў куток, забілася пад нары. Калі ўвайшоў лагер-фюрэр, дзяўчынка бачыла яго і аўчарку, што заўсёды трымалася ля яго ног. Бачыла і руку з плёткай. Сабака вурчэў. Але немец далей уваходу не пайшоў. I, агледзеўшы барак вачыма, выйшаў.

    Страх, холад, голад, пакуты – такое было жыццё за калючым дротам. А потым прыбавілася яшчэ адна небяспека – усё часцей горад бамбілі.

    Неяк на пачатку красавіка немцы пагналі вязняў з лагера. Тры дні ішлі яны галодныя, знясіленыя. На нагах – драўляныя калодкі, што панаціралі ногі да крыві.

    — Трэба бегчы, — сказала старэйшая дачка Надзя маці.

    А над калонай гучыць каманда: «Шнэль! Шнэль!» Але як пойдзеш хутчэй, калі сілы ўжо няма. Па загадзе Надзі ўсе Сухоцкія селі на дарогу. Калі калона мінула іх, падышоў немец.

    Паказваючы на дзяцей, маці сказала: «Зусім дзеці пазбівалі ногі. Зараз крыху адпачнем і дагонім усіх».

    Немец пайшоў. А Надзя крыкнула: «У лес!»

    Лес там рэдкі. Праглядваецца, здаецца, наскрозь. Беглі, пакуль сіл хапіла. А прысеўшы пад кустом, зразумелі, што яны ў лесе не адны. Усюды хаваліся ўцекачы.

    Раніцай маці вырашыла пайсці ў бліжэйшую вёску. Куды падзенешся на чужой зямлі без кавалка хлеба? Гаспадару хутара растлумачылі, што адсталі ад калоны, папрасілі прытулку. Немец на выгляд здаваўся вельмі суровы, але дазволіў спыніцца ў дашчатым хлеўчыку. На наступны дзень даў работу – сена пераносіць. «Заплаціў» паранай бульбай. А яшчэ праз дзень убачылі праз шчыліны, што спусціў немец з другога паверха свайго дома белую прасціну. Што гэта магло значыць, яны тады не здагадаліся.

    Грукат танкаў абудзіў усё навокал. Па форме здагадаліся, што гэта не немцы, выскачылі насустрач. Галаўны танк не спыніўся. Прайшоў міма і другі. А трэці замёр.

    Пра многае пыталіся амерыканскія танкісты. А Сухоцкія растлумачылі ўсё адным словам: «Рускія! Рускія!» Вызваліцелі засыпалі падарункамі – пячэннем, тушонкай, цукеркамі. Яны прынеслі вестку, што канчаецца вайна.

    Сям’я вырашыла вяртацца ў свой былы лагер. Спадзявалася, што адтуль разам з усімі будуць дабірацца дамоў. Але лагер быў пусты. Літаральна некалькі вязняў засталося тут. Цяпер ужо амерыканцы вырашалі іх лёс. Усіх перавялі ў новы лагер, лепш абсталяваны, узялі на харчовае забеспячэнне. Савецкім прадстаўнікам іх перадалі, групуючы па абласцях.

    У Круглае сям’я вярнулася на пачатку восені. Уся іх вуліца Пралетарская выгарала. Цудам засталося на ёй некалькі дамоў. У тым ліку ўцалела і іхняя хата.

    Паўвека мінула з той пары. Але тое, што ўбачыла Вікторыя Раманаўна дванаццацігадовай дзяўчынкай, не забываецца. Помніцца не толькі дрэннае. Жывуць ва ўспамінах твары тых, хто дапамог выстаяць, выжыць у той страшны год.

    ... Калі гналі іх, выгрузіўшы з эшалона, па вуліцах Аснабрука, выбегла насустрач жанчына з бітонам. Адшуквала ў натоўпе дзяцей і падавала ім кубачак з малаком.

    Уладальнік фабрыкі Крэпс парыў для іх бульбу і даваў хлеб. Без гэтага дадатковага пайка ці дачакаліся б вязні Перамогі?

    А ці можна забыць палоннага французскага лётчыка, які паказаў здымак сваёй дачкі, што была таго ж узросту, як Віця. Ён прыносіў дзяўчынцы бутэрброды.

    Неяк Віцю паманіла пальцам немка, што каціла па вуліцы перад сабой калясачку. Калі яна падышла, жанчына падала хлебныя карткі. У краме ж прадаўшчыца сказала: «Мы рускім хлеб не даём». I тут якісьці немец з чаргі ўзяў бохан і падаў дзяўчынцы.

    Праз гады інакш бачыцца і ацэньваецца мінулае. Калі загаварылі пра прымірэнне народаў, з’явілася ў В.Р.Зайкоўскай жаданне напісаць у нямецкае пасольства ў Мінску пісьмо, каб адшукалі ўладальніка фабрыкі Крэпса, сказалі яму, што не забылі былыя вязні тое добрае, што бачылі ад яго.

    Многа гадоў мінула пасля вайны, і толькі цяпер мы загаварылі пра прымірэнне народаў. Зразумелі, што ёсць база для такіх узаемаадносін – дабро, якое не забываецца. Хаця і зло, што прынёс фашызм на нашу зямлю, трэба памятаць. Каб ніколі яно не паўтарылася.

Н.Борбат.

ДАКУМЕНТЫ СВЕДЧАЦЬ...

ДАНЯСЕННЕ КАМАНДАВАННЯ ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ «ЧЭКІСТ» АБ АРГАНІЗАЦЫІ I ПЕРШЫХ ВЫНІКАХ ДЗЕЙНАСЦІ БРЫГАДЫ

Не раней 25 жніўня 1942 г.

    Бригада зародилась из отрядов ст. лейтенанта Кирпича и лейтенанта т. Буланова. Отряд т. Кирпича организован по иннциативе тт. Рябинина, Кирпича и Салафутдинова в составе 27 чел. бывших военнопленных и местных жителей Шкловского и Круглянского районов.

    Отряд т. Буланова организован по его инициативе из 20 чел. военнопленных, проживающих в Шкловском районе, и группы красноармейца т. Савостьянова. Начало боевых действий – апрель месяц 1942 г.

    К концу мая 1942 г. эти отряды объединились и был создан штаб объединенных отрядов для совместных действий. Ввиду того, что отряды тт. Кирпича и Буланова выросли до І50 – 170 чел., штаб реорганизовал эти отряды в 4 отряда, после чего в июне 1942 г. (к) штабу объединенных отрядов присоединились отряды лейтенанта Клюшникова и мл. лейтенанта Барановского (ныне отряд майора Ковалева).

    В ходе работы и боевых действий на основе указаний ЦК КП(б)Б 16 июля 1942 г. объединенные отряды реорганизованы в отдельную партизанскую бригаду, и в настоящее время бригада состоит из штаба бригады, особого отдела НКВД, партийного бюро, 9 отрядов, кавалерийского (маневренного) отряда и 2 отдельных групп.

    В штаб бригады входят: командир бригады – ст. лейтенант пограничных войск тов. Кирпич Герасим Алексеевич, комиссар бригады – батальонный комиссар тов. Седлецкий Федор Михайлович, нач. штаба – лейтенант Буланов Иван Дмитриевич, нач. особого отдела – бывший работник Брестского управления НКГБ, оперуполномоченный тов. Салафутдинов Гильмухан Шарафутдинович; нач. отдела разведки – красноармеец тов. Савостьянов, преподаватель Новочеркасского индустриального института; пом. нач. штаба по оперативной части – капитан Фарберов Давид Львович, нач. тыла 2-го кавалерийского корпуса; секретарь партбюро – штурман авиации ст. лейтенант Андреев Георгий Николаевич; инструктор политпропаганды – тов. Коньков И.Я., присланный из ЦК КП(б)Б, и зам. комиссара бригады по комсомолу – тов. Плянто Степан Николаевич, первый секретарь Коссовского РК КПБ(б)Б Брестской обл.

    Командиры и комиссары отрядов: командир отряда Иванов Г.С., комиссар отряда Счеславский П.И., в отряде 80 чел.; командир отряда Симдянкин А.Ф., комиссар отряда Букштынов Ф.И., отряд состоит из 75 чел.; командир отряда Никитченко А.С., комиссар отряда Яковенко Н.М., в отряде 51 чел.; командир отряда Денисов А.С., комиссар отряда Гришанов, в отряде 68 чел.; командир отряда Ковалев Н.И., комиссар отряда Данилов Н.Г., в отряде 65 чел.; командир отряда Суворов Н.И., комиссар отряда Мякотенко Ф.Я., в отряде 65 чел.; командир отряда Клюшников Б.Н., комиссар отряда Массюров Н.И., в отряде 80 чел.; командир отряда Хадорик М.К., комиссар отряда Мальчевский В.Ф., в отряде 22 чел.; командир отряда Кросяков, комиссар отряда Иванов М.Н., в отряде 75 чел.; командир отряда Шамарин А.М., комиссар Кунгурцев И.Е., в отряде 80 чел., из которых 40 всадников и 20 велосипедистов.

    Вновь организовано 2 группы, командирами которых (являются) Зайцев А.И. (в группе 17 чел.) и Кононыхин И.В. (в группе 20 чел.).

    С первых дней существования бригады и по настоящее время спущено под откос 29 воинских эшелонов с живой силой, техникой и продовольствием противника на магистралях Москва-Минск, Ленинград-Киев, перегоны Могилев-Орша-Толочин. В результате крушений воинских эшелонов разбито 30 паровозов, 307 вагонов с живой силой и техникой, убито 4003 и ранено 328 немецких солдат и офицеров, уничтожено 14 платформ с танками и артиллерией, 48 автомашин, 2 цистерны с бензином, сожжено и подорвано 2 ж.д. моста, 7 деревянных мостов, а также подорвана железная дорога в 3 местах (на участках) Шклов-Могилев, Толочин-Коханово. Данные о крушении 3 последних воинских эшелонов уточняются.

    Бригадой разгромлено 8 немецких карательных отрядов, убито 5 офицеров, 243 немца и полицейских, разбито и захвачено 6 автомашин и 1 бронемашина. Полностью парализована немецкая власть в 24 волостях Шкловского, Толочинского, Круглянского и Белыничского районов, в результате чего все планы и мероприятия немецких властей по этим волостям сорваны.

    Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4239, оп. 1, д. 4, л. 23. Арыгінал надрукаваны на палатне.

СА СПРАВАЗДАЧЫ ШТАБА КРУГЛЯНСКАЙ ПАДПОЛЬНАЙ «АРГАНІЗАЦЫІ БАРАЦЬБІТОЎ ЗА ВЫЗВАЛЕННЕ РАДЗІМЫ» АБ РАБОЦЕ ЗА ПЕРЫЯД З КАСТРЫЧНІКА 1941 г. ДА 23 МАЯ 1943 г.

    Организация стала существовать с 25 октября 1941 г. и состояла всего из 5 чел., которые являются как основание организации и теперь входят в состав штаба организации. В настоящее время организация выросла до 42 чел. Во главе организации стоит штаб, руководимый начальником организации (остальной состав – члены организации). Многие члены организации работают в немецких учреждениях, чтобы лучше было заниматься разведкой. Во всей своей работе организация руководствовалась программой, составленной и утвержденной штабом организации.

    Организация проделала следующее:

    В области пропагандистско-агитационной работы. Были выпущены листовки с обращением к населению, чтобы прятали хлеб и этим срывали поставки немецким захватчикам (в августе 1941 г. – 25 шт.). Обращение к населению с призывом идти в партизанские отряды для борьбы с фашистскими захватчиками (ноябрь 1941 г. – 50 шт.). Распространение анонимных писем к людям, продавшимся на службу к немцам (ноябрь 1941 г. – 5 шт.). Распространение сводок Совинформбюро среди населения (сводки получили посредством установленного радиоприемника, январь-февраль 1942 г. – 200 шт.). Были переписаны от руки и распространены листовки Главполитуправления РККА (апрель-май 1942 г., 65 шт.). Распространено обращение партизанских отрядов (Суворова, Сергея) к «народной армии» и полиции с призывом перехода на сторону партизан (с июля до ноября 1942 г. – 80 шт.). Обращение к казакам – 20 шт. (март. 1943 г.). Обращение к полиции, казакам и всем, кто стал на службу фашистам (с указанием итогов зимнего наступления Красной Армии) с призывом стать на борьбу с общим врагом – немецкими захватчиками (апрель 1943 г. – 35 шт.). Передача личных писем от партизан к казакам (май 1943 г. – 50 шт.).

    В области агентурно-разведывательной работы проделано следующее:

    Все время передавались сведения партизанским отрядам о численности, вооружении противника и его замыслах. В том числе срочные, особо важные донесения – о высылке экспедиций по борьбе с партизанскими отрядами, что дало возможность отрядам принимать своевременное решение о переброске лагерей.

    За отчетный период было составлено и передано 13 схем с расположением гарнизона и огневых точек противника. Для партизанских отрядов было передано 16 бланков удостоверений личности и 12 бланков пропусков в другие районы, 21 бланк пропусков внутри района. Бланки передавались с печатью и подписью (частично).

    Сбор и передача сведений о работе и мероприятиях немецких комендатур (военной и хозяйственной).

    Связь и обмен сведениями, опытом работы с подпольной организацией гор. Могилева - «Комитетом содействия Красной Армии», а также с подпольной организацией одного из соседних районов.

    Добыты списки (немецких) шпионов по району и переданы в партизанские отряды.

    В области разложения гарнизона проделано следующее:

    Распространялись листовки, обращения и личные (анонимные) письма среди немцев, полиции и «народной армии». В результате связи с казаками была перетянута на нашу сторону и перадана в партизанский отряд группа казаков (14 чел.) с полным вооружением.

    В настоящее время имеем связь з казачьим подразделением, полицией и с одним немецким солдатом. С этими людьми проводится работа по вопросу перехода лиц из их подразделений на нашу сторону.

    В области диверсионной работы проделано следующее:

    Уничтожен фуражно-продовольственный склад... Выведено из строя 3 автомашины в одной из немецких частей. Дважды была прервана телефонная связь между двумя районами.

    В области материальной помощи (партизанским) отрядам передано (1942 г.): 15 винтовок, 2 ручных пулемета, 1 мотоцикл, 2 нагана, 7 шт. ручных гранат. (Переданы) медикаменты (йод, перевязочный материал), нательное белье (15 пар, в начале организации одного из отрядов).

    Организация имеет:

    Машинку пишущую, которая в настоящее время неисправна. Есть бланки удостоверений личности и пропусков (в другие районы и внутри района).

    Нам нужно:

    Специальные вещества для поджогов, взрывчатые вещества (по возможности). Ручное оружие (3-4 пистолета ТТ и гранат, хоть несколько штук). Может быть у вас есть пружина для пишущей машинки «Ундервуд» или же лишняя машинка для нас?

    Отчет составлен о проделанной работе в целом всей организацией, не указывая работу каждого в отдельности члена организации.

    Точный учет на каждого члена хранится в нашем штабе.

    Начальник «ОБЗОР» Гучков.

    Начальник штаба «ОБЗОР» Соколов.

    Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 4235, оп. 1, д. 13, лл. 1-4. Арыгінал, рукапіс.

РАСПАРАДЖЭННЕ НАЧАЛЬНІКА ЗЯМЕЛЬНАГА ЎПРАЎЛЕННЯ I ЎПАЎНАВАЖАНАГА ПА СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРЦЫ КРУГЛЯНСКАГА РАЁНА СТАРАСТУ АБШЧЫНЫ КРУЧАНСКАЙ ВОЛАСЦІ АБ НОРМАХ I ТЭРМІНАХ ПАСТАВАК МАЛАКА ДЛЯ НЯМЕЦКА-ФАШЫСЦКАЙ АРМІІ

28 ліпеня 1943 г.

    Промежуточный план сдачи молока от каждой коровы 200 л до 1 августа. Сроки выполнения окончены. Согласно приказу № 7 главного германского земельного управления о военном сборе, германским районным земельным управлением доводится новый план сдачи молока от каждой коровы в количестве 400 л (четыреста литров), начиная с 1 августа 1943 г. по 1 августа 1944 г. Гражданам, которые не выполнили сдачу молока 100 л до 1 августа 1943 г., несданное молоко считается как недоимка, которую они обязаны на протяжении 1-2 месяцев выполнить, не считая нового плана сдачи 400 л. На август месяц доводится новый план сдачи молока 50 л от каждой коровы, кроме погашения недоимки. Требуем немедленно сообщить всем крестьянам и обеспечить выполнение. Лица, не выполняющие в срок сдачу молока, наказываются по всем строгостям военного времени, вплоть до конфискации имущества и отправки в лагеря.

    Начальник земельного управления (подпись неразборчива)

    Германский районный сельскохозяйственный руководитель (подпись неразборчива)

    Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, оп. 2, л. 45.

З ФАШЫСЦКАЙ ЛІСТОЎКІ

    «Тем, кто называет себя партизанами в районах Толочина, Борисова и Круглого.

    Вы пытаетесь где только можно причинить вред германским вооруженным силам: подрываете железную дорогу, подстерегаете группы наших солдат, грабите обозы и автомашины... Зачем и ради кого вы это делаете? Разве не сознаете, что вас ожидает неминуемая гибель? Разве вы не понимаете, что стягиваемые сюда согласно планам вооруженные силы уничтожат вас без остатка? Через несколько недель проведение давно уже намеченного сокращения фронта будет закончено. Войска фюрера займут прочно отстроенные зимние позиции. Перечисленные районы будут полностью насыщены германскими частями. Вашей деятельности положен конец. Зима со всеми свойственными ей тяготами стоит на пороге. Вы не сможете найти себе крова, будете голодать и мерзнуть. Те, кто распоряжается вами, бесчеловечно жестоки. Если только захотите, то можно избавиться от их ига. Бросайте бессмысленную борьбу, идите к нам. Одумайтесь! Не теряйте времени, иначе будет слишком поздно. Прилагаемый ниже пропуск гарантирует вам жизнь. Используйте его, и вы раз и навсегда будете вне опасности! Пропуск действителен для неограниченного числа командиров и политработников, переходящих на сторону германских вооруженных сил...».

    Друкуецца па кн.: Жунин С.Г. От Днепра и до Буга. Мн., 1974. С. 193.

ЛІСТОЎКА КРУГЛЯНСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА КП(б)Б З ЗАКЛІКАМ ДАПАМАГАЦЬ НАСТУПАЮЧАЙ ЧЫРВОНАЙ АРМІІ

27 верасня 1943 г.

Смерць нямецкім акупантам!

ДА ГРАМАДЗЯН КРУГЛЯНСКАГА РАЁНА

    Таварышы!

    Пад ударамі Чырвонай Арміі немцы адступаюць па ўсяму фронту. Ідзе масавае выгнанне з савецкай зямлі нямецкіх захопнікаў.

    Чырвоная Армія (за апошні час) ачысціла ад нямецкіх акупантаў гарады Смаленск і Рослаўль, паспяхова прасоўваецца на Віцебск, Оршу, Магілёў, Гомель, уступіла на тэрыторыю Магілёўскай і Гомельскай абласцей і заняла райцэнтр Магілёўскай вобласці горад Хоцімск.

    Адступаючы, нямецка-фашысцкія захопнікі знішчаюць, спальваюць нашы гарады і сёлы, імкнуцца ператварыць нашу тэрыторыю ў пустыню, знішчыць савецкіх людзей або ўгнаць іх у фашысцкую Германію на мукі, голад і смерць.

    Таварышы! У гэты гістарычны момант узнімайцеся ўсе, ад малога да вялікага, на свяшчэнную барацьбу з прыгнятальнікамі.

    Разам з партызанамі не давайце ворагу канчаткова разбурыць і спаліць нашы гарады і сёлы, не выпускайце адступаючых нямецка-фашысцкіх разбойнікаў жывымі з нашай зямлі, знішчайце іх усімі сродкамі і спосабамі.

    Пры з’яўленні гітлераўцаў ідзіце ў лес, уганяйце жывёлу, хавайце сваю маёмасць. Падпальвайце нямецкія склады, знішчайце тэлефонную сувязь. Сачыце, дзе нямецкія акупанты замініравалі будынкі і дарогі, і неадкладна паведамляйце аб гэтым партызанам. Дапамагайце наступаючай Чырвонай Арміі.

    Круглянскі падпольны райком КП(б)Б.

    Прачытаўшы, перадай другому.

ПРЫВІТАННЕ ЧЛЕНАЎ ПАДПОЛЬНАЙ ГРУПЫ «АБЗОР» УДЗЕЛЬНІКАМ РАЁН- НАЙ КАМСАМОЛЬСКАЙ КАНФЕРЭНЦЫІ

Кастрычнік 1943 г.

    «Пламенный привет вам, гордые народные мстители! Мы находимся в трудных условиях среди своры сорвавшихся с цепей фашистских головорезов. Нет, врагу не удается сделать из нас рабов и лакеев. Коротки руки. Погубить такой народ, как советский, никогда никому не будет под силу... Враг в панике. Фашисты знают, что русская земля не поскупится на могилы для них. Час окончательной расплаты наступает.

    Дорогие товарищи! Мы живем и дышим тем же, чем и вы. В любую минуту по вашему зову готовы откликнуться выполнить любое задание...

    С комсомольским приветом

    Члены подпольной группы «ОБЗОР» Круглянского района.

    Друкуецца па кн.: Жунин С.Г. От Днепра до Буга. Мн., 1974. С. 196.

СА СПРАВАЗДАЧЫ КАМАНДАВАННЯ АХОВЫ ТЫЛУ 4-й НЯМЕЦКАЙ АРМІІ ПРА ДЗЕЙНАСЦЬ ПАРТЫЗАН У ТЫЛАВЫХ РАЁНАХ

30 лістапада 1943 г.

    «... Принятая от 9-й армии территория, за исключением полосы в 10-15 км по обе стороны дороги Могилев-Бобруйск, полностью находится в руках партизан. При этом речь идет о тех же крупных отрядах (Могилевского партизанского центра), которые известны командованию охраны тыла в связи с их деятельностью против южной дороги на прежней территории тыла армии, а также в районе Могилева, давление которых в отчетном месяце заметно возросло. Эти отряды сильно угрожают дороге Могилев-Бобруйск, особенно в южной части.

    В связи с развитием событий на фронте в этот район перебазировались и другие отряды, в том числе отряд Гришина. В результате в районе Могилев-Бобруйск-Южная дорога-Березина и южной границей тыла армии создалась массовая концентрация партизанских сил, примерно 6-8 тыс. партизан... Район южнее и западнее Шепелевичей и район севернее и северо-восточнее Червеня находится в партизанских руках...

    В партизанских районах, расположенных в северной части Толочинского, Холопеничского и Борисовского районов, обстановка мало изменилась... Вынужденное оставление нами некоторых опорных пунктов партизаны немедленно использовали для своего дальнейшего продвижения на юг. Численно партизанские отряды по-прежнему растут за счет притока гражданского населения... Судя по численности и вооружению, партизаны в состоянии перейти к крупным наступательным действиям, на что надо рассчитывать в любое время».

    Пераклад з нямецкага. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. перакладаў, 86а, л. 66.

СА СПРАВАЗДАЧЫ 28-га ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА КРУГЛЯНСКАЙ ВАГ ПРА БАЯВУЮ ДЗЕЙНАСЦЬ АТРАДА З ЖНІЎНЯ 1942 г. ДА СНЕЖНЯ 1943 г.

Зарождению отряда послужила разведка бригады «Дяди Саши», состоящая в августе м-це 1942 года в количестве 18 человек под командованием красноармейца Терновского А.А., прозимовавшего зиму 1941-42 гг. в лесах Круглянского района группой 6 человек. В связи с прибытием пополнения в партизанские ряды из местного населения, военнопленных, бежавших из немецких лагерей, приказом по бригаде от 20.08.42 г. разведка должна послужить началом нового партизанского отряда № 28, командиром последнего назначен Терновский, комиссаром т. Старовойтов, начальником штаба т. Зеликов, уполномоченным ОО т. Александров.

    С того вермени отряд приступил к своей организации, оформлению и дальнейшему пополнению. Население района активно откликнулось на призыв партизан и к 1-му октября отряд насчитывал в себе до 70 человек.

    Вооружение отряда и снабжение его боеприпасами проводилось исключительно за счет местных ресурсов. Наряду с численным ростом отряда росла и крепла партийная и комсомольская организация. Лучшие партизаны вставали в ряды партии и комсомола. Особо бурный рост отряда относится к периоду лета 1943 г. На 1-е ноября с.-г. личного состава насчитывалось до 290 человек.

    Командный и политический состав отряда родился и вырос в жестоких боях с врагом, в диверсиях на его коммуникациях из самой гущи партизан. Рядовые отличившиеся бойцы становились командирами отделений и взводов. За боевые заслуги, смелость и отвагу в борьбе с врагом командование отряда за отчетный период представило к высшей правительственной награде 57 человек бойцов, командиров и политработников.

    Партизан Лукошевич А. представлен к званию Героя Советского Союза посмертно. В одной из боевых операций 20.06.43 г. был тяжело ранен командир отряда т. Терновский (потерял зрение), впоследствии отправленный за линию фронта. Командование отряда принял уполномоченный ОО т. Александров.

    В связи с этим уполномоченным ОО назначен командир подрывной группы т. Инякин.

    За время своего существования отрядом проделана огромная работа по уничтожению живой силы противника и разгрому его коммуникаций, по уничтожению вражеских эшелонов и проч.

    Много боевых страниц вписал отряд в историю партизанского движения в современной отечественной войне, много принес он ущерба немецким захватчикам. Из всех произведенных отрядом боевых операций наиболее выдающиеся следующие:

    1. Разгром вражеского эшелона с боеприпасами 20.09.42 г. в 23:00. Совместно с партизанами отр. № 36 всего в количестве 90 человек произведен налет на вражеский эшелон с боеприпасами, следовавший на фронт в районе ж.д. Славное-Тротилово. С предварительным минированием ж.д. полотна была устроена засада указанных отрядов в 100 метрах от путей. После последовавшего взрыва под паровозом и непродолжительного ружейно-пулеметного огня, партизаны овладели эшелоном (военная охрана эшелона разбежалась), проверили наличие груза, взяли ценное для отряда и подожгли эшелон. Во время ревизии эшелона подрывниками путем взрыва прегражден возможный доступ подкрепления противника по железной дороге. Результат: полностью уничтожен 1 паровоз, 41 вагон со снарядами, 1 классный вагон. Операцией руководил командир отряда т. Терновский. Отличились: командир отделения Синцов, командир подрывной группы Яковлев, пулеметчик Зайцев, партизаны Кондратьев, Полозков. Потерь с нашей стороны нет.

    2. Разгром гарнизона изменников в д. Мартьяновичи 9.12.42 г. в 7:00 с участием отрядов № 36, 12, 30 и 8 – произведен налет и разгромлен гарнизон изменников в количестве до 90 человек, из которых 56 конников.

    Гарнизон располагался в центре деревни... Ставил задачу: борьба с партизанами, охранение подступов к железной дороге Москва-Минск, сбор продуктов сельского хозяйства с населения.

    Вооружение гарнизона: 2 миномета, 2 ст. пулемета, 4 ручных пулемета, 3 автомата, остальные винтовки.

    В результате продолжительного ожесточенного боя партизаны овладели населенным пунктом д. Мартьяновичи и разгромили полностью гарнизон. Уничтожено: склад боеприпасов, склад продовольствия, столовая. Противник потерял: убитыми 40, ранеными 30. Нашим отрядом взяты трофеи: 12 винтовок, 3500 патронов, ... верховых коней, много обмундирования и продовольствия. Операцией руководил комбриг т. Жунин. Наши потери: убит 1, ранено 2. Отличились: пулеметчики Резников, Зайцев, разведчик Лустов, уполн. 00 Александров, командир взвода Кузьмин, партизан Лабазов Ф.

    3. Бой на шляху Тетерино-Шепелевичи 31.7.43. На двигающегося противника... в количестве 29 человек, из них 8 полицейских, остальные немцы, 1-я рота отряда № 28 произвела засаду в р-не д. Глубокое.

    Задача противника: борьба с партизанами. Вооружение: 1 миномет, 2 чешских пулемета, 3 автомата, остальные винтовки. В результате завязавшегося боя с последующим прибытием подкрепления партизан отр. № 12 убито 16 немцев, 7 полицейских, ранено 2 немца. Наши потери: убитых нет, ранено 1. Нашим отрядом взяты трофеи: 7 винтовок, 1 чешский пулемет, 1 пистолет. Операцией руководил командир роты Киселев. Отличились: командир взвода Резников, пулеметчик Глызин, Антощенко, командир отделения Сливень, разведчик Латушкин, партизан Клемятенко.

    4. Рельсовая война на ж.д. 3.8.43 г.

    Согласно правительственного задания, по приказу ВОГ, отряд выступил в район ж.д. д. Сидоровка 3.08.43 г. с задачей путем взрывов разрушить ж.д. полотно, уничтожить охрану в указанном районе.

    3.08.43 г. в 21:30 стремительным броском отряд овладел ж.д. каменной будкой, впоследствии уничтоженной. На переезде д. Сидоровка, принимая бой с противником. В бою с охраной ж.д. убито 3 немца, 2 изменника, остыльные разбежались. Освободив от противника необходимый участок ж. дороги и дав возможность проводить работу на ней, подрывники под командой командира сан. подр. взвода т. Конюшкова произвели 224 взрыва, уничтожили 221 рельсу и 3 телеф.-телегр. столба. Одновременно после отвода заминирован подход к уничтоженной ж.д. будке. В результате проведенного боя отряд взял трофеи: 2 винтовки, 600 патронов, много обмундирования. Операцией руководил командир отряда Александров. Отличились: командир роты Киселев, ком-ры взводов Резников и Уханов, разведчик Латушкин, Смирнова и группа подрывников.

    5. Бой в районе Павловичской МТС 12.08.43 г.

    Во время движения противника по пути Круглое-Н.Полесье 12.8.43 г. в 11:00 с целью забросить продукты в гарнизон Н.Полесье и Дубовое, в количестве до 100 чел. и на 60 подводах с вооружением 12 ручных пулеметов, 10 автоматов, 2 миномета, остальные винтовки. Наш отряд совместно с отрядами 12 и 36 завязали бой в районе Павловичской МТС, несмотря на превосходство противника в вооружении и в сложности боевой обстановки с нашей стороны, противник потерял: убитыми 44 француза, ранеными 26. Нашим отрядом взяты трофеи: 1 немецкий миномет, 1 французский пулемет, 12 винтовок, 1 пистолет, 2 верховых коня, почта, адресованная из Франции. Операцией руководил ком-р отряда т. Александров. В бою отличились: Дорофеев, Верховодкин, Сохадзе, Драчиков, Шведов П., Полозков, Сливень, Маковецкий, Паснов, Латушкин, Шведов М. Наши потери: убито 2.

    6. Бой в д. Павловичи 21.8.43 г.

    Противник в количестве до 80 французов прибыл и разместился в д. Павловичи, имея на вооружении 37 м/м пушку, 1 миномет, 1 станковый пулемет, 6 ручных пулеметов, автоматы и винтовки. По прибытию в деревню противник стал производить земляные работы, отрывка окопов, блиндажей, дзотов. Задача противника: установить гарнизон в данном населенном пункте, конфискации скота, хлеба и имущества у крестьян, борьба с партизанами.

    21.8.43 г. в 23:00 наш отряд совместно с отр. 12 и 36 атаковал укрепившегося противника. В результате продолжительного ожесточенного боя уничтожено до 22 французов, до 17 французов ранено. Наши потери: убито – 2, ранено – 3. Отличились в бою разведчик Латушкин и пулеметчик Глызин. Операцией руководил зам. ком-ра ВОГ т. Никитченко.

    7. Разгром гарнизона изменников в д. Шеверничи 25.8.43 г. Сильно укрепленный гарнизон в количестве до 80 человек расположен в центре д. Шеверничи в 6 домах, обнесенных земляным валом с бойницами толщиной 0,50 м высотой в 2 м с накатом бревен. Вооружение: 2 миномета, 2 станковых пулемета, 3 ручных пулемета, остальные винтовки. Цель гарнизона ... контролирование населенных пунктов в районе действия гарнизона, конфискация имущества и с/х продуктов у крестьян. По приказу оперцентра отряд в содействии с отр. 12, 36 имеет задачу разгромить указанный гарнизон, 25.8.43 г. в 5:00 неожиданным внезапным броском отряды напали на вражеский гарнизон. Укреплённость пункта препятствовала быстрому разгрому противника. В результате 4 /2 часового боя убито и ранено до 20 полицейских, сожжено 2 склада с продовольствием. Взяты трофеи. Потери с нашей стороны: убит 1, ранено 3. В бою отличились: ком-р роты Резников, партизаны Драчиков, Вечерка, Верховодкин, Соловьев, Инанашвили, Бакулев В., Новиков А., Сохадзе. Руководил т. Никитченко.

    8. Разгром опорного пункта в д. Улужье.

    7.5.43 г. в 23:00 первый взвод 1-й роты отряда разгромил опорный пункт полиции в кол-ве 33 полицейских, расположенных в каменном здании, имеющего 2 блиндажа и 2 дзота.

    Пункт имел задачу: контролирование близлежащих деревень, конфискация скота, с/х продуктов у крестьян, являлся опорным пунктом м. Круглое. Вооружение: 2 ручных пулемета, 2 автомата, остальные винтовки. Результат боя: убито 9, взято в плен 7 полицейских, захвачено 15 винтовок, патроны, продукты питания.

    Отличились: разведчик Латушкин, ком-р отделения Мазок И., партизаны Глызин, Карпов. Операцией руководил Александров.

    Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, ф. 3500, воп. 4, спр. 106, л. 270-272.

АБ ДЗЕЙНАСЦІ ШКЛОЎСКАЙ I КРУГЛЯНСКАЙ ВАЕННА-АПЕРАТЬІЎНЫХ ГРУП
(Паводле матэрыялаў Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь)

ИЗ ДОКЛАДНОЙ СВЯЗНИКА БР. «ЧЕКИСТ». ВИНОГРАДОВОЙ ВАЛЕНТИНЫ ЗАМ. НАЧ. БЕЛОРУССКОГО ШТАБА ПАРТИЗАНСКОГО ДВИЖЕНИЯ ТОВ. ЭЙДИНОВУ

    ... Есть еще молодой комсомолец партизан Кулагин Дмитрий. Веселый и смелый был парень, всегда смеялся, шутка, бывало, пойдет в разведку, говорят ему: «Митя смотри в оба, ты парень горячий, будь в разведке осторожней». На что он отвечает: «Я со своей советушкой никого не боюсь, а к тому же я кончил школу летную, попробую летать по земле как в воздухе».

    Не удалось Мите дождаться, когда он вместе со своими товарищами прогонит со своей Белорусской земли фашистских гадов. Много хорошего сделал Митя для отряда, достал ручной пулемет, тринадцать мешков хлеба забрал у полицейских.

    Один случай еще был с Митей, во время разведки заметил движущиеся подводы по шоссе Лепель-Борисов. Митя сидел в засаде с товарищем, а когда подводы поравнялись с ними, Митя выскочил из-за куста и крикнул: «Отряд, приготовься к бою, слушай мою команду». Отряда с Митей никакого не было, но полицейские, услышав про отряд, убежали все в разные стороны. Митя с товарищами забрал на подводах винтовки, немецкие сигареты, макароны, конфеты и ещё разные вещи.

    Но пошел Митя один раз в разведку и не вернулся, наскочил на немецкую засаду, в 40 метрах от немцев был, но не растерялся, залег за бугорок и начал стрелять со своей СВТ, два раза выстрелил, убил пулеметчика, пулемет замолк, третьим выстрелом Митя ранил второго немца, но злая фрицевская пуля скосила товарища Митю. Услышав выстрелы, наши бойцы поспешили на место боя, фашистские гады успели взять Митину СВТ и ушли. В двух местах остались следы крови фрицев, убитого и раненого Митей. Тело Мити привезли в лагерь, похоронили его как героя. Высокую могилу его обложили камнями, поклялись над ней отомстить за смерть Мити.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 88, с. 41—42)

    Автобиография Счеславского Петра Игнатьевича, 1908 г.р., уроженец д. Козел Круглянского района, с 22.Х-1942 – комиссар партизанского отрада № 1 бригады «Чекист».

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 88, с. 51)

    Краткая биография Николаева Леонида Николаевича, 1914 г.р., уроженец г. Москвы, проживал после плена (1942 г.) в деревне Пасырево, был связан с Счеславским подпольной работой – был в отраде Счеславского одним из изготовителей ППШ (оружия).

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 88, с. 51)

ИЗ РАПОРТА О ПРОИЗВЕДЕННЫХ БОЕВЫХ ОПЕРАЦИЯХ

    10.9.43 партизан отряда № 5 (Симдянкин) Нурмахмет Султан, наскочив на засаду противника в д. Тубушки Круглянского района, врукопашную убил 2 фашистов (автомат отказал), героически погибнув сам.



    Из рапорта о приведенных операциях по отряду № 40 (Красиков).

    13.07.43 г. На шляху Волконосово-Дудаковичи Круглянского района из засады убито 5 полицейских, 11 взято в плен. Наши потери: 1 ранен (руководил операцией ком. взвода т. Ларин).

    20.06.43 На шляху Толочин-Круглое взорвана легковая машина. Машина повреждена, жертв нет.

    22.07.43 Взорвана грузовая автомашина на шляху Толочин-Круглое. Убито и ранено 25 гитлеровцев.

    23.07.43 Сожжено 2 д. моста в д. Тубушки и Рогозно. Разбито и сожжено 3 трактора в деревнях Климовичи, Щетинка, Новобращино Шкловского района. Сожжена сломанная молотилка в д. Щетинка.

    С 3 на 4.08.43 взорвано на ж.д. Орша-Могилев (9-й разъезд) 83 рельсы. Сожжена сторожевая будка на 9 резъезде.

    18.9.43 на шляху Круглое-Толочин взорвана 3-х т. автомашина. Убито и ранено 13 немцев (подрывники Микин, Комлев, Хлынов).

    19.9.43 произведена диверсия на шоссе Могилев-Минск в районе д. Готец. Сожжен д. мост, вырыто 4 противотанковых рва, уничтожена телефонная связь протяжением 2 1/2 км, срезаны столбы, снят подземный кабель.

    10.10.43 На шляху Круглое-Толочин в районе д. Радча взорвана автомашина. Уничтожено 8 солдат и 1 офицер (произвели диверсию: Минин, Комлев, Хлынов, Жибуртович).

    17.10.43 Сожжен д. мост на дороге Круглое-Рябиновка размером 10,5 м.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 88, с. 63)

ИЗ ПРИКАЗА № 50 ПО ВОГ ШКЛОВСКОГО ПОДПОЛЬНОГО РК КП(Б) ОТ 5.10.43 г. «О ПООЩРЕНИИ КОМАНДНО-НАЧАЛЬСТВУЮЩИХ И РЯДОВОГО СОСТАВА ЗА УСПЕШНОЕ ПРОВЕДЕНИЕ БОЕВОЙ ОПЕРАЦИИ ПО РАЗГРОМУ ВРАЖЕСКОГО ГАРНИЗОНА В Д. ПРЫГАНИ, КРУГЛЯНСКОГО РАЙОНА»

    3 октября с.г. в 17.00 был разгромлен сильно укрепленный гарнизон противника в д. Прыгани численностью 78 человек предателей и 6 человек немцев.

    В разгроме гарнизона принимали участие следующие отряды: № 5, № 10, 1-я рота отряда № 1 и 1-е отделение отряда № 20.

    ...благодарность: начальнику штаба в/о группы т. Севостьянову Г.Н., зам. нач. штаба в/о группы т. Буланову И.Д., командиру отряда № 1 т. Иванову Г.С., командиру отряда № 5 т. Симдянкину А.Ф., командиру отряда № 10 т. Дьякову Н.С.

    Отряд № 1: ком. взвода № 1 Борчукову И.А., бойцам – Икрянникову А.Л., Федорову А.Г., Поликошину А.Д., Исполину Н.И.

    Отряд № 5: лейтенанту Корпышенко Г.Е., Корбань П.Р., Тронину Н.С., Шикову Н.А.

    Отряд № 10: ком. взвода Нефедову М.Л., ком. отд. Обухову С.И., бойцам Буякову Н., Устинову Н.Д., Пшеницыну Я.И.

    Отряд № 20: Семенову А.С.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 77, с. 97)

    Страхов Дмитрий Иванович погиб 3.10.43 г. в боях при разгроме вражеского гарнизона в д. Прыгани Круглянского района, проявив при этом героизм, мужество и отвагу (из п/о № 1).

    Радзевский Бронислав Петрович – героически погиб в бою с врагом 3.10.43 г., проявив исключительную смелость, мужество и преданность социалистической Родине (из п/о № 15).

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 88, с. 112)

ИЗ ПОЛИТДОНЕСЕНИЯ КОМИССАРА П/О № 5 БРИГАДЫ «ЧЕКИСТ»

... Вот Топвалдыев Момодали: работал в разведке и участвуя в боях показал себя смелым, отчаянным в борьбе с фашизмом, в бою проявлял находчивость. Много сделал по сбору оружия, провел большую работу по переводу изменников в партизанский отряд – 30 человек. Провел большую работу по выявлению и разоблачению агентов немецких, за что командованием п/отряда и ВОГ бригады «Чекист» награжден и представлен к правительственной награде Героя Советского Союза. Последнее время тов. Топволдыев с 3 партизанами организовал группу в количестве 50 человек и вооружил их полностью.

(ф. 3500, воп. 4, спр. 88, с. 400)

ИЗ ОТЧЕТА О БОЕВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПАРТИЗАНСКОГО СОЕДИНЕНИЯ «ЧЕКИСТ»

    ... член ВЛКСМ Страхов Дмитрий при разгроме вражеского гарнизона д. Прыгани Круглянского района забрасывал гранатами огневую точку противника, будучи тяжело раненым, оставался на поле боя, пока не замолчала огневая точка противника.

    Герой-комсомолец Страхов через 14 часов после боя скончался, но за его смерть отомстили партизаны-комсомольцы немецким палачам.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 88, с. 510)

    Кулагин Владимир Антонович – рядовой 1 п/о, 1927 г.р., в отряде с 4.10.43 г. Погиб в бою 8.3.44 г. Адрес семьи: д. Комсеничи Круглянского района – Кулагина Т.В.

    Пономаренко Андрей Дмитриевич, рядовой 1 п/о, 1918 г. р., украинец, в п/отряде с 11.10.43 г. Погиб в бою 8.3.44 г. Адрес семьи: д. Мехово Круглянского района – Пономаренко А. Л.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 90, с. 142)

    Морозов Владимир Петрович, боец 5 п/о, 1923 г. р., белорус, в отряде с 5.10.43 г. Погиб в бою 12.3.44 г. Адрес семьи: Круглянский район, Морозова Ольга.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 90, с. 143)

ИЗ РАЗВЕДДАННЫХ ШТАБА ВОГ ПРИ МОГИЛЕВСКОМ ПОДПОЛЬНОМ ОБКОМЕ КП(Б)Б 10.5.44 г.

    М. Круглое – в здании лесничества – штаб 286 охр. дивизии. Командир дивизии генерал Ошель, штаб 638 французского пехотного полка. Командир полка – майор Кациян. В средней школе – 200 немцев ППС 33 854. На льнозаводе 250 немцев ППС 39 225.

    м. Тетерино 9 км зап. Круглое – штаб и подразделение ветчасти № 339.

    Шупени – 5 км южнее Круглое, штаб арт. дивизии № 217 ППС 12369. Командир дивизии капитан Найман.

    Прыгани – 7 км юж. Круглое 4-я батарея 217 арт. дивизиона, 200 немцев, 4 пушки. Командир батареи капитан Генке.

    Комсеничи – 12 км ю-в Круглое 5-я батарея 217 арт. дивизиона, 160 немцев, 4 пушки, командир батареи капитан Осмат.

    Криулино – 15 км юж. Круглое 6-я батарея 217 арт. дивизиона, 160 немцев, 4 пушки, командир батареи Щиман.

    Ольшаники 5 км ю-в Круглое – полицейский гарнизон 68 человек.

    Волконосово 7 км с-в Круглое – немецко-полицейский гарнизон 75 человек.

    Новопрудье 6 км севернее Круглое, немецко-полицейский гарнизон 40 человек.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 90, с. 165)

ОПЕРАТИВНАЯ СВОДКА П/О № 30

    К-р Мащицкий Антон Иванович,

    комиссар Гурский Андрей Антонович,

    нач. штаба Постников Дмитрий Платонович.

    1. Боевая деятельность отряда

    30.4.44 г. в 625 старшим группой Мачульский Виктор в составе группы Салынкин Петр, Хамицкий Александр Ив., Лебедок Иван, Жибуртович Станислав зам. ж.д. на 593 км произведено крушение воинского эшелона противника, шедшего на фронт. В результате крушения уничтожено: 1 паровоз, 2 передние платформы, 4 рельсы. Эшелон двигался на фронт с разным военным грузом.

    8 мая 1944 г. организована засада 2-й ротой под руководством ком. роты тов. Кононова Николая Т. и 2-й ротой под руководством комиссара 8 п/о Навоева Михаила. В результате боя с двигающейся колонной противника партизанами 2-й роты нашего отряда захвачены трофеи... Особо отличились следующие партизаны: ком. 2-й роты Кононов Николай Т., политрук 2-й роты Новицкий Иван Иос., командир взвода 2-й роты Новицкий Станислав И., ком. отд. Андриенко Иван Юрьевич, ком. отряда Андреев Григорий Ив., ком. отд. Жибуртович Николай Ф., ком. отд. Тилинчук Лев, пулеметчик Анципирович Григорий, пулеметчик Соловьев Семен, пулеметчик Иванов Кузьма, боец Рябцев Петр М., боец Чекислов Петр, боец Зеликов Иван Н.

    10.5.44 г. силами 2-й и 3-й роты произведено наступление на группу противника 8 человек, приехавших в д. Скураты Круглянского района для грабежа мирного населения. В результате боя убито 3 француза, 2 француза взято в плен и 3 ранено. Наши потери: 1 партизан раненый. Взяты трофеи... В бою особо отличились следующие партизаны – политрук разведвзвода Соленков Григорий, Протасов Михаил.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 106, с. 45)

ИЗ ОПЕРАТИВНОЙ СВОДКИ П/О № 30 ЗА ИЮНЬ 1944 г.

    ... в ночь с 19 на 20.06.44 силами нашего отряда произведено нападение на ж.д. будку на участке Бобр-Славное, где находилось противника 25 человек немцев, имея на вооружении 1 станковый пулемет, 2 ручных пулемета, 1 миномет. Силами 1 и 2 роты противник из будки был выбит, понеся потери убитыми и ранеными. В результате боя уничтожено: 1 кирпичная будка, 2 блиндажа, проволочное заграждение в 2 кола. В бою при разгроме ж.д. будки особо отличились следующие товарищи: Лапо Ольга, Чекислов Петр, Назаренко Александр, Ратушный Марко, Жибуртович Николай, Греков Александр, Потемкин Иван М., Жгут Евгений А., Бальников Савелий, Зеликов Иван, Соловьев Семен, Семен Яков, Лебедок Михаил, Зразик Константин, Баранов Сергей, Баранов Антон, Клещенок Владимир, Москалев Иван, Цветаев Пронид, Радивилов Мина, Чернопятов Петр, Клещенок Антон, Шаблин Михаил, Глущенко Дмитрий, Варанович Василий, Кривульский Григорий, Жгун Василий Ф.

    Подрывными группами нашего отряда в составе 45 человек уничтожено 422 штуки ж.д. рельс, 1 км 800 м телефонной связи, и срезано 18 штук телефонных столбов, уничтожена 1 ж.д. водосточная труба. При уничтожении ж.д. рельс особо отличились подрывники: Мачульский Иосиф, Радивилов Владимир, Кротов Иван, Левой Николай, Протасов Михаил, Павловец Иван, Мигель Емельян, Баранов Иван, Борздов Степан, Углик Алексей, Жибуртович Станислав, Ковалевский Адам, Хамицкий Александр Ив.

    (ф 3500, воп. 4, спр. 106, с. 74-75)

БОЕВЫЕ ДЕЙСТВИЯ 24 П/О С МОМЕНТА ОРГАНИЗАЦИИ

    Июнь 1942: наступательный бой отряда на уничтожение гарнизона пр-ка д. Гать Круглянского района. Убито немцев – 4, ранено – 2, уничтожена 1 автомашина. В бою отличился партизан Недобой П. Потеряли убитыми 1 партизана. Руководил боем ком-р оперцентра Морщинин А.

    Июль 1942. Встречный бой с полицией в р-не н.п. Денисовичи Крупского р-на. Убито полицейских 3, ранено 2. Руководил боем к-р отряда Мисник.

    27.08.42 г. В общих действиях с отрядами 36 и 8 отряд вел 3-х часовой бой на уничтожение гарнизона пр-ка и ж.д. ст. Славное. Убито гитлеровцев – 80 и раненых 90 человек. Уничтожен на ж.д. пути эшелон пр-ка, следовавший на фронт: 1 паровоз, 13 автомашин, 1 цистерна с горючим и несколько крытых вагонов с боеприпасами и снаряжением. Сожжено: гараж с 2 автомашинами, 2 казармы и уничтожены все оборонительные сооружения. Взяты трофеи из оружия, боеприпасов, веломашины и прод. склад гарнизона. В бою отличились ком. взвода Кадышев, ком. отд. Токарев Ив., партизаны Мацура Ив., Володьков Н. Потери – убит партизан Жидяев.

    4.09.1942 г. Встречный бой отряда с карательной экспедицией, численно и вооружением превосходящей партизан в 3-4 раза, в р-не н/п Старое Полесье Круглянского р-на. Отличились к-р подрывного отд. Горбунов А.М., партизаны: Горохов, Пащура, Снопков, Капич Н., Савичев В., проникшие в н/п, где располагались немцы, и уничтожили 5 фашистов. Руководил боем комиссар отряда Садофьев.

    5.09.42 г. Бой с карательной экспедицией в р-не д. Боровуха Круглянского р-на. Пр-к, потеряв несколько человек убитыми и ранеными, отошел. Руководил боем к-р отряда Мисник.

    6.09.42 г. Неравный бой взвода разведки с карателями в р-не д. Ст. Полесье и Воропаи Круглянского р-на. В результате пр-к потерял убитыми 1 человека. Руководил боем к-р взвода разведки Журавлев.

    12.10.42 г. отряд вел бой за н/п Березка Круглянскогао района с регулярными частями немцев во время блокировки. Пр-к был выбит из д. Березка, потеряв убитыми 2 фашиста и несколько ранеными. В бою отличились Пристромов, Журавлев, Атрашкевич, Жулевич А. Руководил боем комиссар отр. Садофьев.

    3.12.42 г. В общих действиях с отрядом 8 и 30 отряд вел наступательный бой на уничтожение гарнизона полиции 13 человек. Взят прод. склад и др. трофеи. В бою отличились партизаны: Володьков В., Черняев А., Чеботарев и др. Руководил боем командир и комиссар отряда.

    6.12.42 г. В общих действиях с отрядами 8, 36, 12 и 30 отряд вел наступательный бой на уничтожение гарнизона пр-ка Мартьяновичи Круглянского р-на. Противник потерял убитыми 12 чел., ранеными 16 чел. В бою отличились: Савицкий Е., Ушаков и Капич Ник. Руководил боем командир и комиссар отряда.

    13.01.43 г. Взвод в 22 чел. вел наступательный бой на уничтожение полицейского гарнизона в н. п. Тетерин Круглянского р-на численностью до 65 чел. В бою убито 12 и взято в плен 5 полицейских. Взяты трофеи: винтовки, патроны и продовольствие. В бою отличились к-р отд. Токарев Ив., партизаны Котов Д., Борисевич Н. и Копик Е. Руководил боем ком. взвода Кадышев.

    11.02.43 г. Отряд в общих действиях с отрядом 8 и 30 вел оборонительный бой с противником численностью до батальона. Нападение пр-ка на лагерь близ д. Клева Белыничского р-на, трижды переходившего в наступление, было отбито. Потеряв несколько человек убитыми и ранеными, каратели отошли. В бою отличились партизаны Черняев и Борисевич. Руководил боем к-р отряда.

    23.02.43 г. Группа партизан-комсомольцев в 6 чел. тт. Токарев А., Борисевич Н., Воронцов Н., Савичев В., Капич Н., Селицкий Ст. вели бой в р-не д. Плоское Толочинского р-на с отрядом полиции 680 чел. в течение 5 часов. Убито полицейских 6, ранено 8. Потерь группа не имела. Руководил боем Токарев А.

    15.06.43 г. В общих наступательных действиях с отрядом 8 и 1 ротой 36 отряда отряд вел 3-х часовой наступательный бой на уничтожение сильно укрепленного гарнизона пр-ка Н. Полесье Круглянского р-на, имеющего в своей системе обороны 8 дзотов и ряд укрепленных блиндажей. В результате боя убито немцев – 8, ранено – 7, заблокировано 3 дзота, уничтожена конюшня с лошадьми, склад с веломашинами, боеприпасами, продовольствием, казарма и штаб. В бою отличились партизаны Мамаев К., Колочинский В., Мацура Ив., Володьков Н., Савичев В., Горохов П., Ушаков Ф. Потери: убито в бою 2 партизана и ранено 9. Руководил боем ком. и комиссар.

    22.07.43 г. Совместно с отр. 8 отряд вел наступательный бой на гарнизон полиции д. Олешковичи Белыничского р-на, где было ранено полицейских 1, взято в плен – 2. Руководил командир и комиссар отряда.

    31.07.43 г. В общих действиях с отрядом 30 отряд вел наступательный бой на гарнизон французов д. Дубовое Крупского р-на, где пр-к потерял убитыми 2 чел. и ранеными 4. Ввиду превосходства сил пр-ка отряд отошел, потеряв при этом убитыми 3 партизан и ранеными 4. Руководил боем к-р отряда Мисник и комиссар Лупеко Г.

    3.08.43 г. Действия отряда в составе всех отрядов ВОГ в рельсовой войне – в разрушении ж.д. полотна на ж.д. Москва-Минск на участке Славное-Троцилово. Произведено взрывов – 108, уничтожено 108 рельс. Отличился взвод подрывников, где командиром был Чеботарев. Руководили командир и комиссар отряда.

    10 и 21.10.1943 г. Бой в засаде 1 рота в р-не д. Трухановка, Куликовка Круглянского р-на. Убито французов – 4, ранено – 7. Отличились партизаны: Борисевич Н., Жулевич А., Шурыгин С. и Волков П. Руководил боем к-р 1-й роты Семенов Г.И.

    Подписи: к-р 24 п/о Кадышев

    комиссар Пристромов

    нач. штаба Горбунов.

    (ф. 3500, воп. 4, спр. 106, с. 255)

БАЯВЫЯ СПРАВЫ КАМСАМОЛЬЦАЎ

    Так называлася заметка ў газеце Магілёўскага падпольнага АК КП(б)Б «За Радзіму» ў нумары за 1 студзеня 1944 г. Вось яе тэкст:

    У барацьбе за Беларусь, за сваю маладосць камсамольцы-партызаны нашай вобласці паказваюць прыклады мужнасці і гераізму, наносячы ворагу адчувальныя ўдары.

    10 маладых патрыётаў камсамольцаў з атрадаў Ж. пусцілі пад адкос 80 эшалонаў ворага. Леанід Л. мае на сваім рахунку 11 эшалонаў, Пётр Н. – 10, Валянціна П. – 5, Іван Т. – 4, Міхаіл С. – 8, Іван Ч. – 9, Соф’я Л. – 7, Канстанцін Г. – 9, Уладзімір Л. – 9, Якаў К. – 8 эшалонаў.

    Аддзяленне камсамолкі Валянціны П. нечакана напала на калону гітлераўцаў у 150 чалавек і рассеяла яе. Уцякаючы, вораг пакінуў 2 кулямёты, некалькі вінтовак. Партызаны забілі 2 гітлераўцаў, паранілі 7 і 2 узялі ў палон.

    Групы камсамольцаў С. і П. з засады знішчылі 3 аўтамашыны, забілі і паранілі 52 немцы.

    Сотні камсамольцаў вобласці за гераізм і адвагу ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі. Так маладыя камсамольцы заваёўваюць жыццё, свабоду і незалежнасць беларускага народа.

Вера Б.

***

    Расшыфроўка слоў «атрады Ж.» - знайшлася адразу. Размова, безумоўна, ішла аб атрадах Круглянскай ваенна-аператыўнай групы, якой камандаваў С.Г.Жунін.

    А хто іншыя героі, што засакрэцілі свае прозвішчы першымі іх літарамі?

    Усе гэтыя загадкавыя літары Л., Н., П. – прозвішчы камсамольцаў, якія былі занесены ў Кнігу Пашаны Круглянскім падпольным райкомам камсамола. Вось вытрымка з артыкула «Клянемся табе, краіна!»:

    «У ліку першых запісалі ў Кнігу прозвішчы Валянціны Падчуфаравай і Івана Тульцава з 36-га атрада, Міхаіла Свабодчыкава, Івана Чайкова і Соф’і Леановіч з 8-га атрада, Канстанціна Градзюшкі з 12-га атрада, Аляксея Лукашэвіча, Пятра Несцерава і Уладзіміра Лапарэвіча з 28-га атрада, Якава Карташова з 30-га атрада».

    Відавочна, што аўтар Вера Б. карысталася менавіта матэрыялам Кнігі Пашаны. Ёсць тут, праўда, адно несупадзенне: у заметцы ўпамінаецца «Леанід Л.», а ў Кнізе Пашаны гаворыцца пра Аляксея Лукашэвіча...

    Але і тут усё даволі проста: партызанскі псеўданім Лукашэвіча якраз і быў «Леанід».

А.І. Паўлаў.

У ЧЭРВЕНІ 1944

З успамінаў разведчыка 24-га атрада 8-й Круглянскай брыгады Я.Г.Рабцава

... У апошнія дні чэрвеня 1944 г. стаялі сонечныя гарачыя дні, і прамені сонца па раніцах прабіваліся, як пражэктары, праз кроны векавых елак і соснаў. I сярод гэтых соснаў ішла ўзмоцненая падрыхтоўка да рэйкавай вайны. У кожным атрадзе былі выдзелены групы падрыўнікоў па 50-60 чалавек, якіх інструкціравалі спецыялісты-падрыўнікі. З-за лініі фронту быў дастаўлены тол. Дату правядзення аперацыі камандаванне трымала ў тайне, аднак па вопыту мінулых гадоў партызаны ведалі, што чакаецца вялікая наступальная аперацыя на ўмацаваныя кропкі каля чыгункі і па падрыве палатна чыгункі. Акрамя падрыўнікоў, рыхтаваліся баявыя роты атрадаў, санітарныя інструктары і ўрачы. Разведчыкі павінны былі праверыць шляхі падыходу паміж станцыямі Слаўнае і Бобр, даведацца, дзе і якія ўмацаваныя варожыя пункты размешчаны на чыгунцы. Аддзяленне разведкі 8-й брыгады 24-га атрада, якім камандаваў В.М.Калачынскі, у складзе 8 чалавек (Б.М.Калачынскі, С.Б.Гайдук, Я.Г.Рабцаў, К.Мяцеліца, І.Ц.Паўлюкевіч, П.Піменаў, Л.К.Афанасьеў) штодзённа і бесперапынна вялі назіранне за перамяшчэннем праціўніка па чыгунцы Мінск-Орша, каб даведацца, якія і дзе размешчаны варожыя ўмацаваныя кропкі. Паведаміўшы ў атрад і брыгаду пра ўмацаванні і наяўнасць аховы па шляху ад Слаўнага да ст. Бобр, камандаванне брыгады прыняло рашэнне пачаць аперацыю на 5-7 кіламетры ад ст. Слаўнае да ст. Бобр. Разведчыкі, якія вывелі брыгаду 19 чэрвеня на зыходныя пазіцыі, не даходзячы 10-12 км да чыгункі, увесь дзень 19 чэрвеня назіралі за ўчасткам і праз гадзіну, змяняючыся па чарзе, дакладвалі камандаванню атрада і брыгады. Да 24 гадзін 19 чэрвеня брыгада прыбыла да чыгункі. Праз паўгадзіны атрады пачалі наступаць на ўмацаваныя пазіцыі праціўніка. Наступленне было імклівае, бой быў напружаны, і да часу ночы вораг з умацаванняў выбіты. Чарга настала за падрыўнымі групамі, якія па 20-30 чалавек падпаўзалі да рэек і закладвалі тол, па камандзе запальвалі бікфордаў шнур, па камандзе адыходзілі. I пачынаўся феерверк вогненных узрываў. Толькі прагрукоча, нібы залпы «кацюшы», у адным месцы, цераз імгненне ў другім, трэцім, чацвёртым месцах. Гэтыя ўзрывы ўмацоўвалі радасць перамогі над ворагам і надзею, што блізкі дзень генеральнага наступлення Чырвонай Арміі. Баявыя аперацыі партызанаў не абыходзіліся без страт, былі яны і ў нашай брыгадзе.

Пасля выканання задання брыгада зноў адышла ў раён дыслакацыі вёсак Стаі-Падар, аддзяленне разведкі засталося ў раёне станцыі Слаўнае. 20 чэрвеня гітлераўцы на танках выехалі на пошукі партызан каля вёскі Мікулінка, заўважылі на вышыні нашых коней і адкрылі агонь па вёсцы і па конях. Страт асабовы састаў разведкі не меў, але трое коней было забіта. 26 чэрвеня наша авіяцыя пачала наносіць бомбавыя ўдары па гітлераўцах на чыгунцы, па станцыйных вузлах, вяліся паветраныя баі. У канцы дня недалёка ад вёскі Дубавое быў збіты савецкі самалёт. Мы заняліся пошукамі, але ўпаў ён у балоцістае месца, і знайсці яго нам не ўдалося. Пасля беспаспяховых пошукаў мы выехалі на конях да хутара Варапаі паміж вёскамі Круча і Старое Палессе. Коней паставілі каля зямлянкі сям’і Паўлюковіч, а самі пайшлі да дарогі і размясціліся, каб павячэраць. Сонца ўжо зайшло, але бачнасць была яшчэ добрая. І вось у гэты час у 50 метрах ад нас на вялікай хуткасці праехалі немцы на легкавой аўтамашыне са Слаўнага ў напрамку да вёскі Круча. Усё адбылося так імгненна, што, пакуль мы ўзялі аўтаматы, гітлераўцы зніклі за ўзвышшам. Як мы шкадавалі, што селі падсілкавацца ў гэты момант. Мы зразумелі, што гэта была разведка. Выехалі на дарогу і заклалі міны на мосце ў лесе перад вёскай Аўхуты, па дарозе каля вёскі Кулікоўка, а самі спыніліся ля вёскі Старое Палессе. Раніцай наступнага дня гітлераўцы пачалі рухацца са Слаўнага на вёскі Круча, Новае Палессе, каб выйсці на шашу Магілёў-Мінск. I вось тут спрацавалі нашы міны. Адзін фашысцкі танк падарваўся на міне на мосце каля вёскі Кулікоўка. Фашысты прыбылі ў в. Старое Палессе і пачалі моцна абстрэльваць лясны масіў. Жыхары вёскі пайшлі ў лес. Нам патрэбна было разведаць, што адбываецца на дарозе. Выехаўшы лесам да вёскі Кулікоўка, нам наперарэз выйшлі два немцы з коньмі. Па нашай камандзе гітлераўцы спыніліся, мы іх абяззброілі. Пры іх допыце ўстанавілі, што прайшло 15 чалавек, астатнія павінны яшчэ следаваць. Нас было 5 чалавек, трое паехалі ў напрамку да вёскі Труханаўка. З вёскі Кулікоўка жыхары эвакуіраваліся ў лес. Пад’ехаўшы да іх, мы перадалі пад іх ахову палонных гітлераўцаў і іх зброю, а самі выехалі ў в. Кулікоўка для назірання за дарогай. У блізкіх вёсках скапілася шмат нямецкіх салдат і паліцаяў з фурманкамі, якія ўцякалі з Талачынскага, Аршанскага гарнізонаў. Са ст. Слаўнае выехаў фашысцкі гарнізон, але нашых войск яшчэ не было. Пры пад’ездзе да в. Яблынька мы сустрэлі часці Чырвонай Арміі. Якая гэта была радасць! Якія шчаслівыя станавіліся твары ў жанчын, старых, дзяўчат, хлапчукоў, калі мы расказвалі ім пра сустрэчы з савецкімі воінамі. Без пачастункаў нас не адпускалі, выносілі з дамоў усё, што было. Партызаны брыгады размясціліся ў лесе каля в. Паляжаеўка, каля в. Стаі скапілася больш за тысячу гітлераўцаў. Камандаванне брыгады вырашыла зняць брыгаду і ісці да ст. Слаўнае на злучэнне з Чырвонай Арміяй. У хуткім часе брыгада прыбыла да в. Кулікоўка. Але якое было маё здзіўленне і самаадчуванне, калі я выехаў да дарогі з вёскі Круча, а па ёй бесперапынна рухаліся гітлераўцы і сканцэнтроўваліся ў лесе каля вёскі Аўхуты. Мне патрэбна было пераскочыць на ст. Слаўнае, каб даведацца, ці ёсць там нашы войскі. Пры пад’ездзе да в. Гліннікі на дарозе мы сустрэліся з рэгулярнымі часцямі Чырвонай Арміі. Немцы ў гэты час сканцэнтраваліся ў Аўхуцкім лесе і мелі намер выйсці на магістраль Орша-Мінск, па якой ужо рухаліся савецкія воінскія часці. Гітлераўцы пачалі прасоўвацца ў адваротным напрамку на Старое Палессе, Кручу з разлікам выхаду на шашу Магілёў-Мінск. Аднак ад в. Кулікоўка да в. Круча размясціліся атрады ўсёй брыгады. Раніцай пачаўся бой, у час якога было знішчана больш за сотню аўтамашын, на дарозе аказалася шмат падбітай варожай тэхнікі, фашысцкіх ваяк, якія загінулі. Машыны гарэлі, а нагружаныя ў іх боепрыпасы ўзрываліся, як пры артылерыйскай кананадзе. Ворагі сканцэнтраваліся каля вёскі Варапаі і стварылі пагрозу акружэння 30-га атрада і ўсяго абозу брыгады. Нам удалося прарвацца праз нязначны заслон. У Аўхуцкім лесе партызаны захапілі каля 50 нямецкіх фурманак з абозамі і знішчылі больш за 50 фашысцкіх салдат. Гэта быў апошні бой партызанскай брыгады. 28 чэрвеня брыгада паспяхова злучылася з часцямі Чырвонай Арміі і выйшла на шашу Масква-Мінск у в. Яблынька. 1 ліпеня 1944 г. брыгада прыбыла ў Круглае, 3-га ліпеня – у Магілёў. У Магілёве былі аформлены дакументы, нам выдалі часовыя пасведчанні БШПР, а большасць партызанаў была накіравана на фронт.

З успамінаў З.Б.Самойлавай (Сысоевай)

    Для мяне бой за вызваленне Круглага быў першым у складзе 1-га гвардзейскага матацыклетнага палка. Раней была стралковая часць, потым цяжкае раненне, шпіталі.

    У разведполк я трапіла ў маі 44-га. Полк стаяў на адпачынку, і я пазнаёмілася з вясёлымі, шчодрымі на добры жарт танкістамі, артылерыстамі, аўтаматчыкамі, матацыклістамі. Памятаю, у першы ж дзень, калі я прыбыла ў полк, з групы танкістаў, міма якой я праходзіла, выпхнулі маладзенькага бялявага хлопца, з пунцовымі, як у дзяўчыны, шчокамі.

    — Глядзі, вось і нявеста для цябе знайшлася...

    Танкісты весела засмяяліся, а хлопец, засмуціўшыся, схаваўся за спіны таварышаў.

    Жарт прыжыўся, і нас сталі называць «жаніх і нявеста». Я нават не памятаю цяпер яго імя, таму што і самі мы з лёгкай рукі вясёлых танкістаў сталі называць адзін аднаго так.

    Быў канец чэрвеня. Полк рухаўся па шашы ад Талачына ўздоўж левага берага ракі Друць, прыкрываючы наступаючыя войскі ад магчымых раптоўных удараў праціўніка. З ходу заняўшы Слабодку, уступілі ў бой за Круглае.

    Неба змяшалася з зямлёй, якую ўзнімалі адзін за адным выбухі. Аўтаматныя чэргі, гул танкаў – сваіх і чужых – зліліся ў суцэльны грукат. Было вельмі і вельмі страшна. Апамяталася ад патрабавальнага голасу: «Сястра! Зоя, дзе ты? Сюды!»

    Падняўшы галаву, я ўбачыла, што байцы неслі да мяне штосьці чорнае, жудаснае. Паклалі побач, і самі, апаленыя. разгарачоныя боем, на хвіліну сцягнулі з галоваў чорныя шлемы і зноў рынуліся у бой. Толькі крыкнулі мне: «Зрабі ўсё магчымае, Зоя... Яны таго заслужылі...»

    Перада мной ляжалі чорныя, як абгарэлыя дрэвы, людзі. Нашы людзі, нашы танкісты. Яшчэ жывыя, але жыццё ледзь-ледзь цяплілася ў іх. I страх прапаў. Я ўжо не думала пра сябе, не чула выцця снарадаў. Мне хацелася толькі аднаго – дапамагчы ім, гэтым скалечаным людзям, якія бездапаможна ляжалі на зямлі. Я здзірала з іх абгарэлыя камбінезоны, перавязвала раны, асцярожна апрацоўвала іх марганцоўкай. I злыя слёзы цяклі з вачэй: за што, за што іх так? За тое, што яны абаранялі сваю зямлю?! Да мяне падпаўзлі санітар і наш фельчар Лісоўскі, сталі дапамагаць. Байцы былі скалечаны так, што іх нельга было пазнаць.

    «Хто яны?» - спытала я ў Лісоўскага. I тут абгарэлыя чорныя губы аднаго з іх уздрыгнулі і я пачула слабы затухаючы голас: «Нявеста, не пазнаеш? Гэта ж я, твой жаніх...»

    Гэта было так нечакана і так страшна, што я заплакала наўзрыд.

    Марганцоўка змяшалася з маімі слязамі. Тут з’явіўся маёр Шульман і, не зразумеўшы слёз, падбадзёрыў: «Зараз машына прыйдзе, забярэ параненых». Сапраўды, хутка іх забралі. Так і не ведаю я пра далейшы лёс «жаніха». Ці застаўся ён жывы? А наперадзе ішоў бой. Прыгнуўшыся, перабежкамі я рушыла туды. Знаходзіла знявечаных байцоў і цягнула за маленькі ўзгорак. Бой не сціхаў. Толькі цяпер страху ўжо не было, яго замяніла ўсведамленне, што я патрэбна ім, нашым хлопцам, якія мужна змагаліся за гэты кавалак роднай зямлі.

    Я паўзла па жыце, дзе цяпер ішла крывавая схватка, і арыенцірам мне былі стогны параненых. Раптам з густога жыта выскачыла група нашых з аўтаматамі наперавес. Сярод іх быў старшы лейтэнант Сярожа Паляжайкін. «Назад! – крыкнуў ён мне. – Адыходзь, Зоя, нямецкія аўтаматчыкі прасачыліся, па жыце блукаюць». Але ў гэты момант усе мы пачулі стогн і праклёны. Я паглядзела на Сяргея, ён зразумеў мяне, сказаў: «Толькі асцярожна!» Другі афіцэр, прозвішча якога цяпер не памятаю, сунуў мне ў рукі пісталет, сказаў: «На ўсялякі выпадак...» Я знайшла таго параненага, знайшла і іншых. Мне пашанцавала, бо не сутыкнулася з фашыстамі, хаця іх галасы чула за некалькі метраў ад сябе. Замерла ў густым жыце, закрыўшы параненаму рот, каб не прарваліся стогны.

    ... Шмат было пасля гэтых баёў, не аднойчы я хадзіла ў разведку. Але той бой за Круглае асабліва ўрэзаўся ў памяць сваёй жорсткасцю, стратай нашых слаўных і такіх маладых хлопцаў. I яшчэ адным памятны той дзень: як сустракала нас насельніцтва пасля бою! Жанчыны, старыя, малыя дзеці са слязамі абдымалі нас, цалавалі. Неслі нам усё, што маглі знайсці, - хто гарлач з малаком, хто яйкі, хто жытнёвы коржык.

БОЙ ЗА КРУГЛАЕ

    У чэрвені 1944 г. воіны 5-й гвардзейскай танкавай арміі ў складзе войск 3-га Беларускага фронту пачалі штурм т.зв. «беларускага балкона». Прарваўшы лінію абароны ворага каля Віцебска, яны павялі наступленне ў напрамку Барысава на Мінск. Удзельнікі вызвалення П.Я.Ягораў, І.В.Крываборскі, І.К.Іўлеў, А.І.Рагалевіч у кнізе «Дарогамі перамог» (М., 1969) уваскрашаюць баявы шлях байцоў і камандзіраў 5-й танкавай арміі пад камандаваннем маршала бранятанкавых войск П.А.Ротмістрава. Ніжэй прапануецца ўрывак з гэтай кнігі ў перакладзе на беларускую мову.

    У той час, калі часткі 3-га гвардзейскага танкавага корпуса вялі баі на Мінскай аўтамагістралі, 1-ы асобны гвардзейскі матацыклетны полк пад камандаваннем гвардыі падпалкоўніка Сяргея Ісаевіча Шпольберга прайшоў праз шашу ў раёне Талачына і накіраваўся на поўдзень уздоўж левага берага р. Друць. Перад палком камандарм паставіў задачу: дзейнічаючы ў якасці армейскага разведатрада на напрамку Круглае, Стаі, Чарняўка, пазбавіць левы фланг арміі ад небяспекі раптоўных удараў праціўніка.

    З авалоданнем населеным пунктам Круглае полк павінен быў павярнуць на захад і выйсці да Бярэзіны ў раёне Чарняўкі, захапіць пераправу і ўтрымліваць яе да падыходу галоўных сіл арміі.

    Наперадзе галоўных сіл матацыклетнага палка на адлегласці 5-6 км праходзіла галоўная паходная застава. Яе ўзначальваў камандзір батальёна капітан В.С.Аўраменка. Збіваючы на сваім шляху дробныя падраздзяленні прыкрыцця, галоўная паходная застава 26 чэрвеня выйшла да населенага пункта Слабада і заняла яго. На шляху ляжала Круглае. Разведдазор на чале са старшым лейтэнантам С.І.Паляжайкіным далажыў: у Круглым знаходзіцца да двух пяхотных батальёнаў з танкамі і артылерыяй. Камандзір палка рашыў разграміць ворага.

    Пасля 6-мінутнага артналёту ўварваліся ў Круглае. У гарнізоне паднялася паніка, хаатычная страляніна. Але неўзабаве гітлераўцы ачомаліся і пад прыкрыццём 3 «тыграў» рушылі насустрач атакуючым падраздзяленням 1-га гвардзейскага матацыклетнага палка. Удар цяжкіх машын праціўніка прыняла на сябе рота пад камандаваннем гвардыі капітана І.І.Ігнацьева. Першымі выбухамі савецкія танкісты падбілі адзін «тыгр», але і адна «трыццацьчацвёрка» выйшла са строю. Супраць 2 «тыграў» засталіся 2 «трыццацьчацвёркі».

    Зыход бою рашалі секунды. Гвардзейцы апярэдзілі. Чорным дымам ахутаўся другі варожы танк. Трэці «тыгр», развярнуўшыся на вялікай хуткасці, стаў адыходзіць. Але праходзячы мост, ён зламаў поручні і зваліўся ў ваду. Вораг у Круглым быў разгромлены. У ходзе бою толькі рота пад камандаваннем капітана Ігнацьева знішчыла 3 танкі, 4 гарматы, каля 50 аўтамашын і да 200 салдат і афіцэраў. Адважна дзейнічаў узвод на чале з малодшым лейтэнантам Я.Г.Нікудзіным. Узвод першы ўварваўся ў Круглае. Каля 20 аўтамашын, 30 павозак і да 40 гітлераўцаў было знішчана гвардзейцамі ўзвода.

    Праціўнік не мог змірыцца са стратай населенага пункта Круглае. Прывёўшы ў парадак свае падраздзяленні, ён пайшоў у наступленне. Контратакі ішлі адна за адной. Але кожны раз гвардзейцы прымушалі гітлераўцаў адкатвацца назад. Толькі камсамолец-аўтаматчык 3-й роты матацыклетнага батальёна радавы Я.В.Курдзюмаў пры адбіцці контратак праціўніка знішчыў 5 гітлераўцаў. Камандаванне палка прадставіла яго да ўзнагароды ордэнам Чырвонай Зоркі. У адной з атак група варожых салдат пад покрывам ночы спрабавала пранікнуць на камандны пункт батальёна. Яраслаў першы прыкмеціў фашыстаў і закідаў іх гранатамі. Разам з іншымі аўтаматчыкамі адбіў атаку ворага, узяўшы ў палон афіцэра і салдат.

    У час адной з варожых контратак каля ўзвода гітлераўцаў прарвалася ў размяшчэнне каманднага пункта палка. Камандзір роты кіравання гвардыі капітан Е.В.Цітоў, які знаходзіўся ў той час там, смела павёў байцоў у бой. Гітлераўцаў амаль поўнасцю знішчылі, жывых узялі ў палон.

    На працягу 8 гадзін ішлі ўпартыя сутычкі. З’явіліся параненыя. Але дапамога ім рабілася адразу ж. Мужнасць і смеласць праяўлялі медыкі.

    Адкуль толькі браліся сілы ў санінструктара камсамолкі старшыні З.Б.Сысоевай! Знаходзячыся ў баявых парадках падраздзяленняў, яна пад шквальным агнём ворага аказвала дапамогу воінам. Зоя добра памятала 28 ліпеня 1943 года, калі яе, цяжка параненую, не пакінулі таварышы ў бядзе. Гэта прыдавала ёй яшчэ больш энергіі. Мужная дзяўчына вынесла з поля бою 7 параненых і 5 аказала першую дапамогу.

    Праціўніку так і не ўдалося вярнуць Круглае. Першы дзень баёў, якія вяла 5-я гвардзейская танкавая армія, дорага абышоўся фашыстам. Яны страцілі каля 5000 салдат і афіцэраў і вялікую колькасць тэхнікі.

    Войскамі былі захоплены 23 танкі і самаходныя гарматы, 80 гармат, да 2000 гітлераўцаў узята ў палон.

ПЕРАПРАВА ЦЕРАЗ ДРУЦЬ

3 успамінаў М.І.Сёміна

    Міхаіл Іосіфавіч Сёмін удзельнічаў у вызваленні раёна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Пасля вайны да 1960 г. працаваў на партыйнай і савецкай рабоце ў Круглянскім раёне.

    У адпаведнасці з загадам па штабу дывізіі пасля вызвалення г.п. Коханава мы павінны былі накіравацца на тэрыторыю Круглянскага раёна і вызваліць яго населеныя пункты Зубкова, Арэхаўка, Дудаковічы, Лясныя, Казаброддзе, Радча, Круглае і інш. Па ходу наступлення неабходна было фарсіраваць р. Друць. Інжынерная разведка сапёрнага батальёна вызначыла месца для пераправы каля в. Ражкі Скуратаўскага сельсавета. Вораг у паніцы ўцякаў, таму пераправа войск дывізіі цераз Друць прайшла без цяжкасцей. Былі зроблены пад’язныя пуці, уезды і з’езды. Пераправіўшыся, стралковыя палкі сталі праследаваць праціўніка.

    А да нас у гэты момант з бліжэйшых лясоў, з розных сховішчаў, уцалелых будынкаў пачалі збірацца мясцовыя жыхары.

    У хуткім часе з’явілася і група партызан са сваім камандзірам. Гэта была радасная і незабыўная сустрэча. Моцныя абдымкі, поціскі рук, слёз ніхто не саромеўся. Адбыўся імправізаваны мітынг у в. Ражкі, на якім воіны і партызаны пакляліся мацней біць ворага.

АПОШНІ БОЙ ГЕРОЯ

    Яго прыняў капітан Р.І.Шыбанаў 30 чэрвеня 1944 года пад вёскай Цяцерына. Аб подзвігу можна напісаць прыгожа, вобразна і ярка. Але сказаць гранічна канкрэтна і пераканаўча проста, перадаць з найбольшай паўнатой сам дух таго часу можа, здаецца, толькі мова дакумента, напісанага па гарачых слядах тых падзей.

    «Шыбанаў Рыгор Іванавіч. Капітан. Камандзір батарэі супрацьтанкавага артпалка ПРАДСТАЎЛЯЕЦЦА ДА ЗВАННЯ ГЕРОЯ САВЕЦКАГА САЮЗА пасмяротна. Год нараджэння 1917. Рускі. Член ВКП(б). Раненні 4: у ліпені 1941 года, у жніўні 1942 года, у сакавіку 1943 года і кастрычніку 1943 года. Загінуў.

    У Чырвонай Арміі з 1938 года. Прызваны Роўдзінскім РВК Архангельскай вобласці.

    Узнагароджаны: медалём «За адвагу» ў 1942 годзе, ордэнам Чырвонай Зоркі ў 1943 годзе, ордэнам Айчыннай вайны II ступені ў 1943 годзе.

    ... 30 чэрвеня 1944 года пад м. Цяцерына вораг сіламі да двух палкоў пры падтрымцы 18 танкаў і самаходных гармат прадпрымае адчайную контратаку для прарыву на асноўныя камунікацыі.

    Навісла пагроза глыбокага прарыву ворага. I тут, нягледзячы на вялікі кулямётны і аўтаматны абстрэл, без прыкрыцця пяхоты, з ходу разгарнуўшы сваю батарэю, адважны камандзір Шыбанаў паставіў гармату на прамую наводку. Пагарджаючы смерцю, ва ўпор, з думкай аб тым, каб адбіць атакі, расстрэльваў ён ворагаў.

    Сваім прыкладам бясстрашна, заражаючы падначаленых, тав. Шыбанаў граміў ворага, пакуль былі снарады, а калі яны скончыліся, прыйшла чарга ўзяцца за аўтаматы і гранаты. П’яныя гітлераўскія ваякі насядалі на батарэю з усіх бакоў, але вораг не прайшоў. «За Радзіму, уперад!» — не адзін раз абуджаў наваколле голас чалавека, які рваўся ўперад і вёў за сабой байцоў.

    Сем разоў вораг адкатваўся назад. Застаўшыся ў паўкальцы, ведучы двухгадзінны няроўны бой, герой працягваў змагацца да таго часу, пакуль варожая куля не абарвала яго жыццё.

    Контратака была адбіта, і становішча адноўлена. У гэтым баі батарэяй было знішчана 200 варожых салдат і афіцэраў, 3 самаходныя гарматы, 5 аўтамашын і 8 кулямётаў.

    Прадстаўляю капітана Шыбанава да звання Героя Савецкага Саюза пасмяротна.

    Камандзір супрацьтанкавага артылерыйскага палка палкоўнік СЯРОЎ».

    «ДАСТОЙНЫ ЗВАННЯ ГЕРОЯ САВЕЦКАГА САЮЗА» — напісалі на ўзнагародным лісце камандуючы 3-га Беларускага фронту генерал арміі Чарняхоўскі і член ваеннага савета фронту генерал-лейтэнант Макараў.

    24 сакавіка 1945 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР Шыбанаву Р.І. было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.

    Што можна яшчэ дадаць да гэтага? Мабыць, крыху з біяграфіі героя, якая была, як і ў многіх юнакоў яго пакалення, запоўнена рамантыкай рэвалюцыі, пафасам стварэння. Яны раслі і вучыліся, каб будаваць гарады і вырошчваць хлеб, пастаяць за гонар і свабоду Айчыны.

    ... Рыгор скончыў сем класаў, працягваў вучобу ў Вельскім сельскагаспадарчым тэхнікуме. Паспяхова абараніў дыплом агранома і працаваў у Шэгаварскім сельсавеце Шэнкурскага раёна. У 1938 годзе быў прызваны ў Чырвоную Армію і таксама настойліва і старанна, як працаваў, авалодваў ваенным рамяством.

    З першых дзён Вялікай Айчыннай на фронце. Успомнім радок з прадстаўлення: першае раненне – у ліпені 41-га.

    I яшчэ аб вайне. Было Шыбанавых сем братоў. Ні адзін не вярнуўся з крывавых палёў дадому.

    А ў заключэнне яшчэ адзін дакумент таго часу – пісьмо, напісанае капітанам Шыбанавым жонцы за два дні да сваёй гераічнай смерці.

    «Добры дзень, дарагая Марыя. З баявым прывітаннем Рыгор. Я здаровы і маю цудоўны настрой. Заняты работай. Думаю, ты здагадваешся, якой. Чытай пра баявыя справы 2-га Беларускага фронту.

    Прывітанне табе ад маіх баявых арлоў. Моцна цалую. Рыгор. Пішы мне пісьмы».

    Такімі былі яны, воіны-вызваліцелі, прынесшыя шмат гадоў назад святло свабоды на нашу зямлю. Капітан Шыбанаў пахаваны ў в. Комсенічы. У парку ў г.п. Круглым устаноўлены бюст героя.

ШЛЯХ ДА ПОДЗВІГУ

    Герой гэтага нарыса Сцяпан Аляксандравіч Лавянецкі нарадзіўся 26.10.1923 г. у в. Філатава Круглянскага раёна. З 1942 служыў у Чырвонай Арміі, механік-вадзіцель самаходнай артылерыйскай устаноўкі. Сяржант Лавянецкі вызначыўся 24.10.1944 г. у баях за горад Надзькала (Венгрыя), дзе і загінуў. Пасмяротна яму прысвоена званне Героя Савецкага Саюза (28.4.1945). Яго імем названы вуліцы ў г. Таліца Екацярынбургскай вобл., у г. Волагдзе, на радзіме пастаўлены помнікі.

    Валагодскі ваенны камісар, стомлены і знерваваны ваенны, падняў галаву ад папер, калі хтосьці пераступіў парог яго кабінета. Да стала падыходзіў юнак гадоў семнаццаці.

    — Вось, прынёс заяву, — ціха прамовіў ён і працягнуў ваенкому лісток.

    Той узяў, прачытаў. Патрымаў у руцэ і працягнуў назад юнаку.

    — Не, Сцяпан Аляксандравіч, - прамовіў ён стомлена, — вам яшчэ рана ў армію.

    — Я ж добраахвотнікам, — сказаў юнак з добра прыкметным беларускім акцэнтам. — А добраахвотнікам можна браць і ў мае гады.

    — Не, дарагі таварыш Лавянецкі, нельга браць. Табе сказалі няпраўду. У арміі ў твае гады пакуль рабіць няма чаго. Хочаш дапамагаць фронту — працуй ударна тут, у тыле. Гэта будзе самае лепшае.

    Сцяпан Лавянецкі выйшаў з кабінета ваенкома. Засмучаны няўдачай, ён ішоў па вуліцах Волагды і ўспамінаў мірныя дні. Як добра было вучыцца, бегаць з таварышамі на рэчку, каб пакупацца, паваляцца на пяску, пабегаць. Любіў Сцяпан вудзіць рыбу. Бывала, збярэцца з таварышамі і на світанні адправіцца на раку. Выберуць ціхае месца, і пакуль узыдзе сонца, наловяць рыбы не толькі на юшку. З уловам Сцёпа бег таропка дадому, каб парадаваць маці. Казіміра Феліксаўна на парозе сустракала сына, забірала рыбу і спяшалася на кухню, каб прыгатаваць сняданне.

    Цяпер гэта жыццё здавалася далёкім, быццам мінула многа-многа гадоў. А прайшло ўсяго некалькі месяцаў... Але як яны ўсё змянілі.

    Казіміра Феліксаўна ні аб чым не стала пытацца ў Сцяпана, калі той вярнуўся дамоў. Разумела — сам раскажа, толькі трэба даць яму час супакоіцца, падумаць. Маці добра ведала характар сына. I ён усё расказаў. Казіміра Феліксаўна параіла пайсці на работу. Так Сцяпан стаў працаваць грузчыкам, а вечарамі вучыўся на шафёра. Марыў, калі прыйдзе час прызыву ў армію, яго пашлюць на фронт шафёрам. Але ваеннае начальства рашыла інакш.

    Сцяпан Лавянецкі быў прызваны ў армію ў 1942 годзе і пасланы на курсы механікаў-вадзіцеляў самаходных артылерыйскіх установак. Паспяхова іх закончыў. За смеласць у баях на Закаўказскім фронце Лавянецкі быў узнагароджаны медалём «За адвагу». Другую сваю ўзнагароду – ордэн Айчыннай вайны II ступені – Сцяпан атрымаў за храбрасць, якую праявіў у баях за вызваленне Брэста. Цяжкія кіламетры франтавых дарог, убачанае людское гора заставіла Сцяпана па-іншаму глянуць на тую зямлю, дзе жылі яго бацькі, дзе ён сам убачыў свет.

    Канец кастрычніка 1944 года. Венгрыя. Конна-механізаваная група генерал-лейтэнанта І.А.Пліева выйшла на шляхі адыходу 8-й нямецкай арміі і падверглася моцнаму контрудару праціўніка, аказаўшыся ў цяжкім становішчы. Пачаліся баі ў акружэнні. Яны не заціхалі ні на гадзіну пяць дзён і начэй. Такога напружання бою яшчэ не прыходзілася бачыць. Сяржант Лавянецкі добра помніў, як цяжка было пад Варшавай. Тады ўстаноўка была падбіта і ўвесь экіпаж мог загінуць. Але Сцяпан здолеў не толькі сам выбрацца з самаходкі, якая гарэла. Пад агнём ворага ён вынес усіх членаў экіпажа ў бяспечнае месца.

    Тут жа, пад венгерскім горадам Надзькала, нічога не было бачна з-за варожых танкаў: яны суцэльнай сцяной ішлі на пазіцыі палка.

    24 кастрычніка на паўднёвай ускраіне горада ў складаным становішчы апынуўся ўзвод танкаў Т-34. Кампалка Турчын кінуў ім на дапамогу некалькі самаходных установак, сярод якіх была і машына сяржанта Лавянецкага. Адбыўся гарачы бой дзвюх танкавых груп. У першыя ж мінуты бою экіпаж самаходкі Лавянецкага падбіў варожы танк.

    Сцяпан Лавянецкі, уважліва назіраючы за полем бою, вёў сваю ўстаноўку па-майстэрску.

    — Сцёпа, Сцёпа, — пачуў ён голас камандзіра машыны, — зманеўруй.

    Вадзіцель адразу зразумеў, што трэба зрабіць: устаноўка развярнулася так, што варожы танк апынуўся пад прамым ударам. А наводчык у экіпажы быў майстрам сваёй справы. Яму спатрэбіўся толькі адзін снарад, каб трапіць у цэль.

    «Тыгра», які з’явіўся з-за падбітага танка, Лавянецкі заўважыў першы.

    — Камандзір, «тыгр»! — крыкнуў сяржант у перагаворнае ўстройства.

    — Мы яго пачастуем, — адазваўся камандзір. I з яго апошнім словам снарад дакладна трапіў у танк. Рухацца «тыгр» ужо не мог, але агрызаўся агнём.

    — Даб’ем? — спытаў Лавянецкі камандзіра.

    — Давай уперад, — адказаў той, і Сцяпан накіраваў устаноўку на збліжэнне з «тыграм». Але іменна ў гэты момант цяжкі снарад ударыў у самаходку. На дапамогу экіпажу прыйшоў камандзір танкавага ўзвода. Ён падвёў сваю «трыццацьчацвёрку» бліжэй да падбітай устаноўкі. Лавянецкі дапамог выбрацца камандзіру, а потым стаў выбірацца сам.

    Ён схапіўся рукамі за верхні люк, але стаць на ногі не змог. Цела абмякла, і ён упаў на зямлю.

    Два дні не дажыў Сцяпан да свайго дня нараджэння.

    28 красавіка 1945 года быў апублікаваны Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб прысваенні звання Героя Савецкага Саюза воінам, якія вызначыліся ў баях за Венгрыю. Было ў тым Указе і прозвішча сяржанта С.А.Лавянецкага.

С.Аляксандраў.

САЛДАЦКАЯ СЛАВА ЗЕМЛЯКА

Поўны кавалер ордэна Славы Назар Логінавіч Юшкоўскі нарадзіўся ў 1926 годзе ў вёсцы Круча ў сялянскай сям’і. Калі пачалася вайна, яму толькі-толькі споўнілася пятнаццаць. У Чырвоную Армію прызвалі ў 1943 г., у баях удзельнічаў з лістапада 1944 г. на 3-м Беларускім і 1-м Украінскаім франтах. Па-ваеннаму сціпла яго баявы шлях апісаны ва ўзнагародным лісце, дзе адзначана, што Назар Логінавіч быў двойчы паранены. Асабліва вызначыўся ён у баях на тэрыторыі Польшчы і Германіі. Памочнік камандзіра ўзвода стралковай роты 783-га стралковага палка 229-й стралковай дывізіі 21-й Арміі старшы сяржант Н.Л.Юшкоўскі ў баях за вышыню 3541,2, горад Штрагаў (Верхняя Сілезія) з прылягаючым да яго населеным пунктам, праявіў сябе адважным і смелым камандзірам. Калі пачалася атака, ён першы падняў свой узвод і ўперадзе байцоў кінуўся на ворага. Умела манеўруючы па схіле і ведучы агонь з аўтаматаў, узвод на чале з Юшкоўскім з малымі стратамі хутка авалодаў вышынёй і рушыў на горад Штрагаў. У горадзе ў вулічным баі асабіста знішчыў некалькі варожых салдат і афіцэраў. Пра гэта расказалі нам скупыя радкі ўзнагароднага ліста.

Пасля Перамогі Назар Логінавіч вярнуўся на радзіму, актыўна ўключыўся ў работу па ўзнаўленні народнай гаспадаркі. Пасля лёс закінуў яго на Украіну. Жыў Н.Л.Юшкоўскі ў с. Папоўка Канатопскага раёна Сумскай вобласці. Памёр 27.5.1968 г.

У НЕБЕ БЫЛІ ДЗЯЎЧАТЫ

    Наша зямлячка Соф’я Сідараўна Пісарэнка (Цішурова) з в. Гай у ваеннае ліхалецце ваявала ў праслаўленым жаночым авіяпалку М.М.Расковай. Скончыўшы медыцынскую школу ў Маскве напярэдадні вайны, Соня трапіла на работу ў бальніцу імя Боткіна. Аднак вайна змяніла прафесію дзяўчыны. У апошнія дні кастрычніка 1941 г. эшалон з будучымі лётчыцамі, сярод якіх была і Соня, прыбыў у невялічкі прыволжскі гарадок Энгельс. Тут дзяўчат падзялілі на лётчыкаў, штурманаў, тэхнікаў па ўзбраенні, і пачаліся заняткі. Соня стала курсантам авіяцыйнай школы, ваенная спецыяльнасць – майстар па ўзбраенні самалётаўзнішчальнікаў. Праграму, якую трэба было прайсці за тры гады, дзяўчаты асвоілі за тры месяцы. Па шаснаццаць, семнаццаць гадзін не адрываліся ад падручнікаў, вучыліся распазнаваць самалёты, узбройваць іх у любы час сутак, пры любым надвор’і. I нарэшце фронт. Соня трапіла ў 586-ы жаночы авіяцыйны полк знішчальнікаў. Днём і ноччу самалёты ўзляталі на заданні. Дзяўчаты патрулявалі неба, суправаджалі бамбардзіроўшчыкаў. Нярэдка машыны вярталіся на аэрадром, зрашэчаныя кулямі, і тэхнікі ставілі іх «на ногі», часта робячы немагчымае. А ў кароткія часы адпачынку дзяўчаты рыхтавалі самадзейнасць, спявалі рускія, украінскія і беларускія песні, выступалі з канцэртамі. Спяваць беларускія песні і танцаваць «Лявоніху» навучыла дзяўчат Соня. А потым зноў у бой. У Варонежы і Харкаве, Кіеве і Кішынёве, Ясах і Будапешце і на многіх іншых аэрадромах майстар па ўзбраенні эскадрыллі Соня Цішурова з сяброўкамі рабіла сваю непрыкметную справу, рыхтавала машыны да бою. Спатрэбілася Соні і яе спецыяльнасць медыцынскай сястры. Не раз аказвала першую дапамогу параненым, дапамагала ў шпіталі, дастаўляла лякарствы.

    Не дзіва, што фашысцкі лётчык, якога дзяўчаты прымусілі сесці на савецкі аэрадром, з цікавасцю і страхам разглядаў віноўніц свайго паражэння.

    Па-рознаму склаліся лёсы аднапалчан. Загадчыкам гаспадаркі працавала ў раённай бальніцы Соф’я Сідараўна. Яна выгадавала траіх дзяцей.

З.Дзергачова.

ІШОЎ ПРАЗ ВАЙНУ ТАНКІСТ

Нялёгкімі, як і ў кожнага салдата, былі франтавыя дарогі ў былога танкіста Нічыпара Аляксеевіча Кулагіна з в. Навапруддзе. Ліпень 41-га. Абарончыя баі пад Кіевам... Праследуючы гітлераўцаў, дзве нашы баявыя машыны ўварваліся ў пасёлак чыгуначнікаў. Тут ад прамога пападання танк малодшага сяржанта Кулагіна загарэўся. Танкісты выскачылі з яго і схаваліся за палаючымі дамамі. Прыкрываючы іх адыход, Кулагін адстрэльваўся да таго часу, пакуль агонь не дасягнуў баявога аддзялення машыны. Толькі пасля гэтага, ужо двойчы паранены, выбраўся з яе і паўзком дабраўся да будкі стрэлачніка. Знішчыў фашысцкага кулямётчыка, сцякаючы крывёю, пачаў перапаўзаць чыгуначнае палатно... Там яго заўважылі байцы, даставілі ў медсанбат. А таварышы па палку далажылі камандаванню аб гібелі адважнага камандзіра экіпажа. За праяўленую мужнасць і адвагу бясстрашны танкіст быў пасмяротна ўзнагароджаны ордэнам Леніна. I... працягваў ваяваць. Дайшоў да Германіі, і за некалькі дзён да капітуляцыі быў цяжка паранены пад горадам Пілау. Толькі ў 1976 г. да ордэна Славы III ступені і двух медалёў «За адвагу» дабавілася яшчэ адна высокая ўрадавая ўзнагарода – ордэн Леніна.

Л.Мошуль.

ЖЫЦЦЯ НЯЛЁГКІЯ ШЛЯХІ

Першы выпуск дзесяцікласнікаў у Круглянскай сярэдняй школе адбыўся ў 1938 годзе. Сярод выпускнікоў была і Еўдакія Міхайлаўна Ракушава. Яе запрасілі працаваць карэктарам у рэдакцыю райгазеты, а праз некаторы час, калі адказнага сакратара прызвалі ў армію, стала дзяўчына працаваць на новай пасадзе. Пісала газета пра мірныя будні раёна, а ў 1941 г. стала «франтавой» - да сярэдзіны ліпеня, пакуль не быў акупіраваны раён, раёнка падтрымлівала маральны дух людзей. Бацькі Еўдакіі жылі ў Васільках. У пачатку вайны бацька, Міхаіл Акімавіч, на ўсялякі выпадак нарабіў схованак у лесе, што ўшчыльную падступаў да вёскі. Яны вельмі спатрэбіліся, калі ўжо ў першыя тыдні акупацыі ў вёсцы з’явіліся нашы салдаты, што выходзілі з акружэння. Еўдакія з братам-падлеткам Косцем, сястрой Надзяй сталі для іх праваднікамі. Бацькавы схованкі ведалі і круглянскія падпольшчыкі. Падпольнай маладзёжнай групай у Ліхінічах кіраваў Леанід Ракушаў. Ён і яго сябры часта бывалі ў Васільках. Еўдакія стала іх сувязной. Тады яна і пазнаёмілася з масквічом Анатолем Крыловым, які, выходзячы з акружэння, апынуўся ў Ліхінічах, стаў членам падпольнай групы. У полымі вайны ўспыхнула кароткае, але яркае каханне. Еўдакія і Анатоль сталі млужам і жонкай. Калі пачаліся арышты падпольшчыкаў, Анатоль трапіў у турму. Бралі яго гітлераўцы з ІІІупенскага гарнізону, і ён выпадкова апынуўся ў розных камерах з іншымі патрыётамі. Анатолю ўдалося ўцячы (трапіўшы на фронт, ён загінуў пад Беластокам). Еўдакія як сувязная не раз бывала ў Шклоўскім і Талачынскім раёнах. Такія «паходы» са звесткамі заўсёды былі вялікай рызыкай. У час правалу Круглянскага падполля забралі ўсіх родных Еўдакіі, хто ў момант арышту быў у хаце (дзесьці на вуліцы бегаў маленькі брат Сцёпа, ён так і застаўся там адзін). Сястру Надзю адправілі ў Германію раней, а ў турме апынуліся Еўдакія, маці і бацька.

Еўдакія трапіла ў лагер на самай граніцы з Польшчай. Аднойчы ім загадалі рабіць дэзінфекцыю барака. А як гэта рабіць, ім паказвала дзяўчына. Як была здзіўлена Еўдакія, калі пазнала ў ёй сваю зямлячку, нават сваячку, Марыю Гарусаву. Марыя і схавала Еўдакію, калі вязняў пагналі далей. А потым у гэтым жа лагеры апынуліся маці і бацька, дзядзька Марка, якога схапілі, калі ён прыйшоў у турму іх наведаць. Дзядзьку хутка расстралялі. А Еўдакія і бацька вырваліся з лагера, скарыстаўшы неразбярыху, што ўтварылася там пры адступленні немцаў. Маці «прадставілася» як бежанка і атрымала дакумент, па якому сям’я змагла пакінуць лагер. Кругляншчына была яшчэ пад акупантамі, калі яны спяшаліся дамоў. Бацькі ад Талачына ішлі, не збочваючы са шляху. Еўдакія ж выбрала вакольныя сцяжынкі. За Слабодкай у балоце, на канаве, зацягнутай ільдом, прачытала слова «Дом». Гэта бацькі пакінулі знак. А дома ўжо не было. Вярнуліся на папялішча, знайшлі хворага Сцёпу. Пасяліліся ў пустуючай хаце паліцая, які хаваўся ад партызан. Але ж і гэтую хату хутка разабралі, звезлі з вёскі гітлераўцы. Апынуліся Ракушавы зноў на вуліцы. Есці варылі ў печы, што засталася на папялішчы роднай хаты, спалі пад навеццю ў саломе. У хуткім часе пахавалі Сцёпу, для якога не прайшлі бясследна гады без родных. На другі ж дзень пасля вызвалення Кругляншчыны Еўдакію паклікалі на работу. Трэба было аднаўляць выхад газеты. Газета памерам з лісток выходзіла спачатку два, потым тры разы на тыдні. Галоўнымі звесткамі былі паведамленні Саўінфармбюро пра падзеі на фронце, якія запісвала Еўдакія. У ноч з 8 на 9 мая паведамленне прадыктавалі па радыё напалавіну. А потым пачалася музыка. Некалькі гадзін сядзела жанчына каля радыёпрыёмніка, не ведаючы, што ёй рабіць далей. А дыктар не даваў ніякіх тлумачэнняў наконт спыненай перадачы. I раптам ашаламляльная вестка пра капітуляцыю гітлераўскіх войск. Паведамленне пра канец вайны адразу пайшло па правадах па ўсім раёне. Што тварылася ў Круглым! Людзі высыпалі на вуліцу. Крыкі «Ура!», песні, нават страляніна напоўніла наваколле. Так Круглае «салютавала» перамозе. Увесь пасляваенны час Еўдакія Міхайлаўна працавала ў рэдакцыі. Калі ліквідавалі раён і газета ў Круглым перастала існаваць, пайшла ў швейны цэх КБА. А ўзнавілі раён і газету – вярнулася ў рэдакцыю, да выхаду на пенсію працавала бухгалтарам.

Н.Дарашэнка

ДОБРАЕ ДАБРОМ АДЗЫВАЕЦЦА

    У сваёй аднапакаёўцы на чацвёртым паверсе шматкватэрнага дома Таццяна Федасееўна Сотава жыве адна. Але акружаюць яе тут родныя, блізкія людзі, што пазіраюць з фотаздымкаў на сцяне. На іх твары ёй і не трэба глядзець, бо яны заўсёды перад ёй. Бацькі, дзеці, унукі, сваякі сябры. Заўсёды побач ва ўспамінах, клопатах, надзеях.

    Нашу гаворку пра жыццё-быццё перапыніла суседка, якая забегла сказаць, што хутка можна ехаць у Цяцерына.

    Вёска Цяцерына – радзіма Таццяны Федасееўны. Яна з сям’і Ганчаровых. Бацькі мелі шасцярых дзяцей. Усе сталі дастойнымі людзьмі. А знакаміты Павел Палікарпавіч Ганчароў, генерал-лейтэнант медыцынскай службы, якім ганарацца землякі, стрыечны брат Таццяны Федасееўны.

    Не без аглядкі на яго жыццёвы шлях выбірала дзяўчына сабе прафесію. У Цяцерыне яшчэ да вайны скончыла 8 класаў і паступіла ў Магілёўскі медыцынскі тэхнікум. Працаваць пачала ў Горкім, на Волзе, куды паехала да сястры. Марыла пра інстытут. Але так цяжка ёй давалася руская мова, што на «сямейным савеце» ў сястры вырашылі з інстытутам пачакаць яшчэ год: каб навучылася ў рускай гаворцы не ўстаўляць у кожную фразу беларускія словы. Думалася дзяўчыне, што хутка развітаецца з заводскім медпунктам, пойдзе вучыцца, але вайна перакрэсліла гэтыя планы. Медпункт ператварыўся ў заводскі шпіталь, які прымаў параненых літаральна з першых месяцаў вайны. I хоць жылі па законах ваеннага часу, медперсанал адпраўлялі на фронт. Спачатку забралі двух урачоў, потым дайшла чарга і да фельчара Таццяны Ганчаровай. Дырэктар завода «ваяваў» за дзяўчыну, бо не хацеў застацца зусім без медперсаналу, але загад ваенкома прызваў Таню ў рады дзеючай арміі.

    Вораг рваўся да Масквы. У калінінскім напрамку рухалася і санітарна-транспартнае судна, на якім вывозілі параненых, пакуль не закрылася навігацыя на Волзе і Масква-рацэ. З-пад Сталінграда прымалі параненых ужо ў эшалоны. Іх 73-і эвакапункт аказваў самую першую медыцынскую дапамогу.

    — Сталінград — гэта было пекла на Зямлі, — успамінае Таццяна Федасееўна. — Спачатку я адчувала пастаянны жах у гэтым моры агню, крыві, грукаце выбухаў. Аднойчы на маіх вачах загінуў палкоўнік. Гэта быў высокі, моцны чалавек. Пасля прамога пападання снарада ад яго нічога не засталося. Тады падумалася, што я, хударлявае, маленькае дзяўчо, супраць яго, што муха. I перастала баяцца. У свядомасці нешта адрэзала думку: «Чаму быць — таго не мінуць». Неяк, калі грузілі параненых, пачаўся налёт фашысцкай авіяцыі. Хаваліся, хто дзе мог. Таццяна ў гэтай мітусні правалілася пад лёд. Колькі часу была ў вадзе, цяжка сказаць, толькі абледзянела да пояса. Калі выцягнулі з палонкі, ногі былі абмарожаныя. Ішла гаворка пра ампутацыю, толькі Таня не згадзілася. Лячылася ў сваім медсанбаце.

    За час сваёй баявой службы трапляла ў розныя сітуацыі. У час вызвалення Украіны гарэла, калі на яе абваліўся палаючы дах вагона, з якога выносілі закаванага ў гіпс параненага.

    Праводзячы дзяўчыну на вайну, маці дала ёй самаробную кніжачку з запісам малітвы. Насіла Таццяна гэту кніжачку каля сэрца, і калі аднойчы параніла яе ў руку карцеччу, быў прабіты мамін падарунак, а яна засталася жывой.

    — Мне на вайне шанцавала. З такога пекла выходзіла, відаць, дзякуючы матчыным малітвам, — гаворыць жанчына.

    А яе сапраўды ахоўваў лёс. З-пад бамбёжкі, абстрэлу, з полымя і вады вырывалася. У Берліне, калі ўжо адчуваўся подых хуткай перамогі, трапіў іх эвакапункт у такі пераплёт, што страцілі шэсць медработнікаў.

    Калі пераможны салют паставіў кропку ў вайне, Танін медсанбат вывозіў параненых з Чэхаславакіі, Польшчы, Германіі.

    На святочнай вечарынцы ў гонар новага 1946-га года сябры святкавалі Таццяніна вяселле. Выходзіла дзяўчына замуж за франтавіка-сібірака. А яму давялося служыць яшчэ год. Таццяна ж паехала ў родную вёску. Бацькава хата згарэла, і Тані давялося дапамагаць бацькам будаваць новы дом.

    Муж пасля дэмабілізацыі павёз Таню да сваякоў у Сібір. Там жанчына жыла 20 гадоў. Працавала ў мясцовым фельчарска-акушэрскім пункце, гадавала дзяцей – сына і дачку. Вайна адняла ў мужа здароўе і ён, інвалід 2-й групы, памёр у 1979-м. Тады і падалася Таццяна Федасееўна на сваю радзіму. Ды і дзеці з Сібіры паехалі, як сталі на самастойны жыццёвы шлях. Сын у Санкт-Пецярбургу жыве, дачка – у Мінску. Таццяна Федасееўна ж пакінула сваю кватэру ў Алтайскім краі і прыехала на Кругляншчыну. Спачатку жыла ў Цяцерыне, потым пасялілася ў Круглым.

    Усё, здаецца, засталося ў мінулым. Маладосць. Вайна. Сямейныя радасці. Работа. Грамадская дзейнасць. Засталіся з жанчынай яе клопаты ды хваробы. Адзін асколак выходзіў з цела 20 гадоў, другі – амаль 40. Па начах баляць ногі, непакоіць сэрца. Але не здаецца жанчына хваробам. Штодня знаходзіць сабе работу. Сама спраўляецца з дамашнімі клопатамі. Душэўная, шчырая, яна ўмее знаходзіць сяброў. Шмат чытае, жыва цікавіцца ўсім, што адбываецца ў свеце, у родным краі. I па душэўным настроі, і знешне ніяк не нагадвае старую жанчыну, якая стамілася на дарозе жыцця. А мусіць і сапраўды шанцуе ёй, як сама лічыць, таму, што жыве ў згодзе з сумленнем, з мудрымі законамі хрысціянскай маралі. I самай галоўнай запаведдзю лічыць любоў да людзей і ўменне рабіць дабро. Добрае ж заўсёды дабром адзавецца.

Н.Дарашэнка

НЕШЧАСЛІВАЯ “ПЛАНЕТА”

3 успамінаў жыхара г.п. Круглае У.Брыгневіча

    Наш дзед, Міна Ахонавіч Брыгневіч, 1840 г. нараджэння. I хаця меў тады чатыры надзелы (каля чатырох гектараў) зямлі, дзве каровы, каня, але сям’я з васьмі чалавек асаблівага дастатку не бачыла. Хлеба хапала дзесьці на паўгода. Дзед жартам усё гаварыў: «Ніяк жонку не ўкармлю: хлеб ёсць – бярозавіку няма, бярозавік ёсць – хлеба няма». Потым сям’і прыбавілася: ажаніліся Канстанцін (наш бацька), Іван і Сямён. Яшчэ цяснейшай стала і так малая хатка. Зімы былі суровыя. У маразы забіралі курэй пад печ, свінню з парасятамі – пад нары, у хаце размяшчалі і карову з цялём.

    Словам, складана стала ўжывацца разам са старымі маладым сем’ям: у кожнай з якіх пайшлі свае дзеці. I наш бацька вырашыў паехаць у заробкі на шахту, але прабыў там толькі два месяцы, бо вельмі ўжо цяжкімі аказаліся ўмовы працы. Адтуль трапіў на будаўніцтва чыгункі, і толькі ў 1912 г. вярнуўся дадому. Да гэтага часу ў доме засталіся тры браты. Самы малодшы, Ягор, вельмі хацеў вучыцца, і бацька наш выдзеліў яму крыху прывезеных грошай, дзякуючы якім і ўдалося дзядзьку закончыць тады духоўную семінарыю.

    А бацька пайшоў на фронт першай сусветнай вайны, дзе праваяваў два гады, потым пакутваў у палоне, з якога цудам удалося ўцячы. З радасцю вітаў савецкую ўладу.

    Дзядзька Ягор, пасля рэвалюцыі, як кажуць, выйшаў у людзі. Працаваў першым сакратаром райкома партыі ў Оршы, а потым намеснікам міністра асветы Беларусі.

    Магчыма, у гонар гэтага дзядзькі мае бацькі назвалі свайго першынца Ягорам. У 1931 г. пасля Круглянскай сямігодкі ён паступіў у Мінскі архітэктурна-будаўнічы тэхнікум, пасля заканчэння якога быў накіраваны на работу ў Бешанковічы Віцебскай вобласці.

    А ў 1940 г. брат Ягор пераехаў са сваёй маладой сям’ёй у нашу круглянскую Слабодку, уладкаваўся тэхнікамбудаўніком. Вельмі захапіўся тады будаўніцтвам цеплавой электрастанцыі на рацэ Друць у Круглым. Будынак ужо быў гатовы, завезены лакамабіль, але ад работы адарваў прызыў у войска – у сакавіку 1941 г.

    Ягор атрымаў прызначэнне на будаўніцтва ваеннага аэрадрома ў Беластоцкай вобласці, дзе служыў у званні ваентэхніка другога рангу. Жылі ўсе – і салдаты, і афіцэры – побач з будаўнічай пляцоўкай у палатках. Памятным чэрвеньскім ранкам сорак першага палатачны гарадок абудзілі магутныя выбухі бомб. Паўраздзетыя людзі выскоквалі на вуліцу, дзе іх сустракалі кулямётныя чэргі з самалётаў. Адразу з’явіліся забітыя і параненыя.

    Такім быў пачатак вайны для нашага Ягора. Аб гэтым ён расказаў, калі неўзабаве быў накіраваны ў мясцовы ваенкамат і завітаў на адну ноч дадому. З Круглага яго адправілі разам з іншымі ў Магілёў. Больш свайго Ягора мы і не бачылі, нічога не ведалі аб ім. Толькі пасля вайны прыйшло паведамленне, што прапаў без вестак.

    Другі брат, Пётр, быў так званым белабілетнікам. Да вайны працаваў на Круглянскім ільнозаводзе. Давялося яму жыць на акупіраванай тэрыторыі, пад прымусам ворага працаваць. А калі наш раён вызвалілі, Пётр пайшоў у армію. Але канчатковай перамогі не дачакаўся: загінуў 27 верасня 1944 г.

    Трэцяга брата пры хрышчэнні свяшчэннік назваў Ануфрыем. Калі ж хлапчук падрос, то ніяк не мог змірыцца са сваім імем і дамогся, каб яго звалі Аляксандрам. А нарадзіўся ён у 1916 г. Як і старэйшы брат, паступіў у архітэктурнабудаўнічы тэхнікум. Час гэты запомніўся вялікім голадам, асабліва для такіх навучэнцаў, як Саша. Як магла, падтрымлівала яго харчамі сястра Таццяна, якая тады ж вучылася ў Мінску на закройшчыцу, але вымушана была пайсці працаваць (рабочым выдавалі больш хлеба).

    З дыпломам тэхніка-будаўніка Сашу накіравалі ў Полацк. Толькі была ў яго запаветная мара – стаць ваенным. I ён паступіў ў Ленінградскае артылерыйскае вучылішча, аднак закончыць яго не ўдалося. «Ворагам народа» прызналі нашага дзядзьку Ягора, у сувязі з чым Саша адразу ж быў выключаны з вучылішча.

    Пасля настойлівага хадайніцтва дзядзькавай жонкі, Алены Кліменцьеўны (яна была настаўніцай), дзядзьку неўзабаве вызвалілі з турмы. Аляксандр змог зноў паступіць у артылерыйскае вучылішча, толькі ўжо не ў ранейшае, а ў Пензенскае. 22 мая 1941 г. ён пісаў: «Добры дзень, родныя! Вучылішча закончыў паспяхова. Атрымаў званне лейтэнанта. Мяне накіроўваюць у Рыгу. Калі ўладкуюся, напішу больш падрабязна. З прывітаннем – Саша». На жаль, больш мы так і не дачакаліся ад яго звестак. У афіцыйным паведамленні напісана, што ён загінуў пад Псковам 27 жніўня 1941 г.

    Чацверты брат – Сяргей. Нарадзіўся ў 1920 годзе. У яго таксама з дзяцінства была цяга да ваеннай службы. Запомнілася, як любіў хадзіць на паляванне, быў трапным стралком, часта прыходзіў са здабычай. Быў вельмі рады, калі паступіў у мінамётнае вучылішча. Здаецца, за час вучобы ўсяго адзін раз пабыў дома два дні на кастрычніцкія святы. У вучылішчы Сяргея і заспела вайна. А 11 лістапада 1941 года ён загінуў...

    Па малалецтве мне не давялося ўдзельнічаць у барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Але вайна для мяне засталася, як кажуць, горкім успамінам. Усім вядома сваімі цяжкасцямі жыццё ў тыле ворага. А ў 1944 годзе, калі мне не было яшчэ і васемнаццаці, я быў сілком вывезены на катаржныя работы ў Германію.

    Жыву цяпер у Слабодцы, дзе раней і бацькі сяліліся. I ўсё думаю аб лёсе сваіх братоў. Калі чалавек нараджаецца, то гавораць, якая яму наканавана «планета». Напэўна, нешчаслівыя «планеты» выпалі на долю маіх братоў, як і многіх іншых, хто не вярнуўся з той крывавай вайны. Імёны іх, сапраўды, нельга забываць.

ЗМЕСТ:

ІШЛА ВАЙНА НАРОДНАЯ

СЦЯГ ПАЛКА

«ЛЮДЗІ З-ПАД КРУГЛАГА»

ПАРТЫЗАНСКІЯ ФАРМІРАВАННІ, ЯКІЯ ДЗЕЙНІЧАЛІ НА ТЭРЫТОРЫІ КРУГЛЯНСКАГА РАЁНА Ў ВЯЛІКУЮ АЙЧЫННУЮ ВАЙНУ

Круглянская ваенна-аператыўная група

8-я Круглянская брыгада

***

Брыгада «Чэкіст»

***

ПАЧАТАК БРЫГАДЫ

З успамінаў былога камісара 8-й Круглянскай брыгады Дз.А.Смагіна

***

3 успамінаў партызаны 8-й круглянскай брыгады Ц.І.Шэлеста

ПЕРШЫ КАМБРЫГ

САКРАТАР РАЙКОМА

КРУГЛЯНСКІЯ ПАТРЫЁТЫ

ПАРТЫЗАНСКАЯ ВАЙНА

3 успамінаў С.Г.Жуніна

МАРТЬЯНОВИЧСКАЯ ОПЕРАЦИЯ

ПАВЛОВИЧСКИЙ БОЙ

ЗАПІСКІ КАМБРЫГА

3 успамінаў Г.А.Кірпіча, былога камандзіра партызанскай брыгады «Чэкіст», якая дзейнічала на тэрыторыі Круглянскага раёна

ЗАБОЙСТВА КАМЕНДАНТА КРУГЛЯНСКАГА ГАРНІЗОНА

***

ВЫЗВАЛЕННЕ АРЫШТАВАНЫХ

***

НАПАДЫ НА ВАРОЖЫЯ ВОЛАСЦІ

***

АПЕРАЦЫЯ «ЕЛЬКАЎШЧЫНА»

***

НАРАБАВАНАЕ ВЯРНУЛІ СЯЛЯНАМ

***

НА НАШ БОК

***

У ДРУЖБЕ 3 ФРАНЦУЗАМІ

***

АПОШНІЯ БАІ НА КРУГЛЯНШЧЫНЕ

ДНІ ТРЫВОЖНАЙ МАЛАДОСЦІ

3 успамінаў А.І.Зямсковай, былой партызанкі 30-га асобнага атрада 8-й Круглянскай брыгады

ШТЫКОМ I ПЯРОМ

3 успамінаў былога рэдактара падпольнай газеты «Партызанскі шлях» І.С.Ігнатовіча

БРАТЫ ДРАБКОВЫ

3 успамінаў камандзіра 28-га атрада Круглянскай ВАГ А.А.Інякіна

АБ СЯБРАХ-ПАРТЬІЗАНАХ

3 успамінаў партызанкі атрада № 36 В.І. Падчуфаравай-Шэршынай

БАЯВЫЯ СПРАВЫ ПАДРЫЎНІКОЎ

3 успамінаў былога камандзіра падрыўнікоў 24-га партызанскага атрада В.І.Чабатарова

РАЗГРОМ ПРЫГАНСКАГА ГАРНІЗОНА

БОЙ 3 ШАПЯЛЕВІЦКІМ ГАРНІЗОНАМ

3 успамінаў былога камандзіра 28-га атрада Круглянскай ВАГ А.А.Інякіна

АЛЯКСЕЙ СЦЯПАНАВІЧ ЛУКАШЭВІЧ

ЗАСАДА КАЛЯ ВЁСКІ КРУЧА

З ВОГНЕННАЙ ВЁСКІ

ПРАЗ ПЕКЛА

ПРАЗ ПРЫЗМУ ЎСПАМІНАЎ

ДАКУМЕНТЫ СВЕДЧАЦЬ...

ДАНЯСЕННЕ КАМАНДАВАННЯ ПАРТЫЗАНСКАЙ БРЫГАДЫ «ЧЭКІСТ» АБ АРГАНІЗАЦЫІ I ПЕРШЫХ ВЫНІКАХ ДЗЕЙНАСЦІ БРЫГАДЫ

СА СПРАВАЗДАЧЫ ШТАБА КРУГЛЯНСКАЙ ПАДПОЛЬНАЙ «АРГАНІЗАЦЫІ БАРАЦЬБІТОЎ ЗА ВЫЗВАЛЕННЕ РАДЗІМЫ» АБ РАБОЦЕ ЗА ПЕРЫЯД З КАСТРЫЧНІКА 1941 г. ДА 23 МАЯ 1943 г.

З ФАШЫСЦКАЙ ЛІСТОЎКІ

ЛІСТОЎКА КРУГЛЯНСКАГА ПАДПОЛЬНАГА РАЙКОМА КП(б)Б З ЗАКЛІКАМ ДАПАМАГАЦЬ НАСТУПАЮЧАЙ ЧЫРВОНАЙ АРМІІ

Смерць нямецкім акупантам!

ДА ГРАМАДЗЯН КРУГЛЯНСКАГА РАЁНА

ПРЫВІТАННЕ ЧЛЕНАЎ ПАДПОЛЬНАЙ ГРУПЫ «АБЗОР» УДЗЕЛЬНІКАМ РАЁН- НАЙ КАМСАМОЛЬСКАЙ КАНФЕРЭНЦЫІ

СА СПРАВАЗДАЧЫ КАМАНДАВАННЯ АХОВЫ ТЫЛУ 4-й НЯМЕЦКАЙ АРМІІ ПРА ДЗЕЙНАСЦЬ ПАРТЫЗАН У ТЫЛАВЫХ РАЁНАХ

СА СПРАВАЗДАЧЫ 28-га ПАРТЫЗАНСКАГА АТРАДА КРУГЛЯНСКАЙ ВАГ ПРА БАЯВУЮ ДЗЕЙНАСЦЬ АТРАДА З ЖНІЎНЯ 1942 г. ДА СНЕЖНЯ 1943 г.

АБ ДЗЕЙНАСЦІ ШКЛОЎСКАЙ I КРУГЛЯНСКАЙ ВАЕННА-АПЕРАТЬІЎНЫХ ГРУП (Паводле матэрыялаў Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь)

ИЗ ДОКЛАДНОЙ СВЯЗНИКА БР. «ЧЕКИСТ». ВИНОГРАДОВОЙ ВАЛЕНТИНЫ ЗАМ. НАЧ. БЕЛОРУССКОГО ШТАБА ПАРТИЗАНСКОГО ДВИЖЕНИЯ ТОВ. ЭЙДИНОВУ

ИЗ РАПОРТА О ПРОИЗВЕДЕННЫХ БОЕВЫХ ОПЕРАЦИЯХ

ИЗ ПОЛИТДОНЕСЕНИЯ КОМИССАРА П/О № 5 БРИГАДЫ «ЧЕКИСТ»

ИЗ ОТЧЕТА О БОЕВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПАРТИЗАНСКОГО СОЕДИНЕНИЯ «ЧЕКИСТ»

ИЗ РАЗВЕДДАННЫХ ШТАБА ВОГ ПРИ МОГИЛЕВСКОМ ПОДПОЛЬНОМ ОБКОМЕ КП(Б)Б 10.5.44 г.

ОПЕРАТИВНАЯ СВОДКА П/О № 30

ИЗ ОПЕРАТИВНОЙ СВОДКИ П/О № 30 ЗА ИЮНЬ 1944 г.

БОЕВЫЕ ДЕЙСТВИЯ 24 П/О С МОМЕНТА ОРГАНИЗАЦИИ

БАЯВЫЯ СПРАВЫ КАМСАМОЛЬЦАЎ

***

У ЧЭРВЕНІ 1944

З успамінаў разведчыка 24-га атрада 8-й Круглянскай брыгады Я.Г.Рабцава

З успамінаў З.Б.Самойлавай (Сысоевай)

АБ ДЗЕЙНАСЦІ ШКЛОЎСКАЙ I КРУГЛЯНСКАЙ ВАЕННА-АПЕРАТЬІЎНЫХ ГРУП
(Паводле матэрыялаў Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь)